Schemat Wadliwość

Schemat Wadliwość to to głębokie, wręcz cielesne przekonanie o własnej gorszości, niekompletności i wadliwości. Schematy to ugruntowane w psychice sposoby postępowania oraz interpretowania rzeczywistości. Jeffrey E. Young oraz Janet Klosko, twórcy Terapii Schematów opracowali 18 schematów. Jednym z nich jest schemat Wadliwości.

Jak każdy schemat, schemat Wadliwość może się przejawiać w 3 różnych trybach, odpowiadających fizjologicznym reakcjom na zagrożenie – ucieczka (tryb unikania), walka (tryb nadmiernej kompensacji) oraz zamrożenie (tryb podporządkowania). Każdy człowiek może przeskakiwać między tymi trybami niezależnie od swojej woli. Pierwotne części mózgu, odpowiedzialne za wybór reakcji na zagrożenie, decydują w ułamku sekundy czy w danej sytuacji przyjmujemy postawę unikania, zamrożenia czy walki. To co pozostaje stałe to, wdrukowany zbiór przekonań i sposobów myślenia o sobie i innych wokół których oscylują te reakcje.

Schemat Wadliwość, a syndrom oszusta

Schemat Wadliwość ma sporo wspólnego z tak zwanym syndromem oszusta. Zarówno osoby, które cierpią z powodu schematu Wadliwość jak i osoby, którym doskwiera syndrom oszusta, borykają się z poczuciem, że same w sobie, takie jakie są, są nieodpowiednie, wybrakowane, wadliwe.

Jeśli coś się wiedzie w życiu tych osób lub spotykają się z pozytywnymi reakcjami otoczenia na aspekty siebie, które uważają za “wadliwe”, odczuwają myśli w stylu:
“wcale taka nie jestem”,
“gdyby tylko wiedzieli….”
“na pewno niebawem odkryją jaka jestem naprawdę…”
“to tylko pozory…”

W związku z takim nastawieniem i głębokimi przekonaniami na temat swojego wybrakowania, nie potrafią cieszyć się z sukcesów i nie potrafią pozwolić sobie na bycie dostrzeżonym i docenionym. Takie przekonanie na swój temat, często przeczące obiektywnemu i rzeczywistemu stanowi rzeczy, sprawia, że sami siebie zamykają w klatce, ograniczają sobie możliwość realizacji swojego potencjału i cieszenia się życiem.

Przekonania leżące pod schematem Wadliwość

Oto przykładowe przekonania i stwierdzenia, z którymi może się zgodzić osoba, która posiada schemat Wadliwość:

• Nikt, kto poznałby mnie naprawdę, nie mógłby mnie pokochać / zaakceptować
• Mam mnóstwo wad i jestem niepełnowartościową osobą
• Mam sekrety, których nie mogę wyjawić nawet najbliższym osobom, ponieważ na pewno wtedy by mnie odrzucili i nie mogliby mnie zaakceptować
• To moja wina, że rodzice nie mogli mnie pokochać / okazywać miłości / być dla mnie dobrzy
• Ukrywam swoje prawdziwe JA, ponieważ jest nie do zaakceptowania dla innych. Pokazuję na zewnątrz maskę, wersję siebie dopasowaną do oczekiwań innych
• Przyciągają / otaczają mnie ludzie, którzy są krytycznie nastawieni i odrzucają mnie
• Jestem bardzo krytyczna/y wobec siebie
• Odrzucam innych ludzi, zwłaszcza tych, którzy wydają się mnie kochać
• Pomniejszam i nie uznaję swoich pozytywnych cech
• Bardzo się wstydzę siebie
• Najbardziej się boję, że inni ludzie odkryją moje wady i jaka/i jestem naprawdę

Upokorzenie było podstawowym tematem dzieciństwa Eliota. Wielokrotnie jego niedociągnięcia były obiektem wyśmiewania się. (…) Eliot nauczył się skrywać swoje prawdziwe myśli i uczucia. Jego prawdziwe JA stało się sekretem, znanym tylko jemu. W ten sposób czuł się mniej wrażliwy.

Płacimy wysoką cenę za pogrzebanie prawdziwego JA w ten sposób, jak Eliot. To wielka strata, podobna do śmierci. Spontaniczność, radość, zaufanie i intymność są utracone i zamienione na twardą, zamkniętą skorupę. Osoba tworzy fałszywe JA. To fałszywe JA jest mocniejsze, trudniejsze do zranienia. Nieważne jak twarda jest powierzchowność, głęboko w środku kryje się ból z powodu utraty prawdziwego siebie. (…)

Problem ze skorupą jest taki, że prawdziwe JA, które się ukrywa, nie może zostać uzdrowione. Musisz przestać godzić się na iluzję i sięgnąć po coś autentycznego.

Program zmiany sposobu życia. Uwalnianie się z pułapek psychologicznych, Jeffrey E. Young, Janet S. Klosko

Przyczyny schematu Wadliwość

1. Dorastanie w środowisku rodzinny, w którym jest się poddawanym surowej krytyce i karconym. Krytyce mogą podlegać osiągnięcia, dyscyplina, wygląd, zachowanie, sposób mówienia, marzenia, zainteresowania itd.
2. Dorastanie w środowisku rodzinnym, w którym dorośli często dają dziecku do zrozumienia, że są rozczarowani jego osobą.
3. Dorastanie w środowisku rodzinnym, w którym dziecko ma wrażenie, że jest odrzucone lub niekochane przez znaczące dorosłe osoby, jednego lub oboje rodziców.
4. Doświadczenie przemocy (psychicznej, emocjonalnej, fizycznej lub seksualnej) ze strony kogoś z rodziny (tutaj przeczytasz czym jest przemoc psychiczna a tutaj zobaczysz listę z przykładami)
5. Dorastanie w środowisku rodzinnym, w którym dziecko jest obwiniane za to, co się dzieje w rodzinie (mimo, że zawsze to dorośli są odpowiedzialni, a nie dziecko)
6. Dorastanie w środowisku rodzinny, w którym jest się znieważanym przez bliskie osoby. Rodzice mogli powtarzać dziecku, że jest bezwartościowe, nic nie osiągnie, złe i do niczego.
7. Dorastanie w środowisku rodzinnym, w którym jest się niekorzystnie porównywanym do innych (dzieci, dorosłych lub rodzeństwa)
8. Doświadczenie jakiejś tragedii rodzinnej i przyjęcie przez dziecko winy na siebie za doświadczenie tej tragedii (rozwód rodziców, śmierć kogoś z rodziny, przemoc w rodzinie, choroba rodziców lub rodzeństwa, uzależnienia rodziców itd.)

Podstawowym źródłem schematu Wadliwość jest uczucie bycia niekochanym i nieszanowanym jako dziecko. Schemat Wadliwości jest pierwotnym schematem wykształconym w odpowiedzi na nieumiejętność rodziców i bliskich osób dziecka do dawania miłości i wsparcia. Ten brak pozostawia po sobie głęboką, przejmującą ranę, uczucie bycia niewartym miłości i akceptacji, bycia gorszym od innych ludzi.

Dziecko zawsze obwinia siebie

Małe dzieci kierują się czymś, co nazywa się “myśleniem magicznym”. Wynika to z niedojrzałych płatów czołowych, małej wiedzy o świecie i postrzegania siebie w sposób dziecięco egoistyczny jako “pępek świata”. Dzieci mogą wierzyć, że “zaklęciami” lub swoimi czynami, wpływają na zachowanie innych osób i swoje otoczenie. Dlatego małe dziecko może wierzyć na przykład, że rodzic ciężko zachorował z jego winy, nawet jeśli nikt z dorosłych mu tak nie sugerował. Wynika to z “myślenia magicznego” dziecka i braku wiedzy o przyczynach chorób i o “losowości” doświadczeń jakie nam się przydarzają. Dlatego wobec trudnych doświadczeń jakich doświadcza rodzina, lepiej nie trzymać dziecka “w komunikacyjnej próżni”, ponieważ jego umysł uzupełni sobie to czego dorośli mu nie mówią, w dziecinny i uproszczony sposób.

Tym bardziej w obliczu nadużyć ze strony dorosłych i złego traktowania dziecko nie jest w stanie stwierdzić “rodzice mnie krytykują, poniżają i nie okazują miłości, bo są zaburzeni, to jest ich problem, a nie mój. Ja jestem OK”. Dziecko, zwłaszcza małe, postrzega rodziców jako “bogów”. Idealne, wszechmocne i wszechwiedzące istoty, które władają jego życiem i duszą. Dziecko nawet jeśli ma za rodzica przemocowego alkoholika, będzie idealizowało swojego rodzica (nawet jeśli się wobec niego okresami buntuje i odczuwa gniew gdy rodzic przekracza jego granice, winę za to, że czuje gniew weźmie na siebie, a nie na rodzica). Dziecko będzie zakładało, że to że rodzic je krzywdzi to jego wina, a tam gdzie rodzic jest niekompetentny, dziecko będzie widziało swój obszar kompetencji, któremu powinno podołać i poczucie winy, że nie daje sobie z tym rady.

Dziecko w odpowiedzi na przemoc, zaniedbanie i trudne momenty w rodzinie winę przyjmuje na siebie, ponieważ w jego głowie nie może się pomieścić jeszcze taka możliwość, że z jego rodzicami może być coś nie tak. Taką refleksję mogą mieć dopiero nastolatkowie, ponieważ mają dość dojrzałe płaty czołowe, by móc pomieścić w głowie taką możliwość i traktować swoich rodziców jako pełnowymiarowe, odrębne osoby “ludzkie” z wadami i zaletami. Nastolatkowie również doświadczają bliskości poza środowiskiem rodzinnym w przyjaźniach i związkach, które tworzą, dzięki czemu poznają, że są istnieją inne domy i style bliskości niż te panujące w ich domu rodzinnym. Nastolatkowie nie są już tak uzależnieni od swoich rodziców, więc dopuszczenie do siebie informacji, że rodzice są niekompetentni, nie zagraża fizycznemu przetrwaniu i umysł nie musi tych faktów “cenzurować” w trosce o zachowanie integralności. Małe dziecko musi wierzyć, że rodzić wie co robi i robi dobrze, ponieważ od kompetencji rodzica zależy jego życie. Ponadto małe dziecko nie zna innego traktowania w bliskiej relacji niż to jakiego doświadcza w swoim środowisku rodzinnym, więc zakłada, że jest to jedyne możliwe, prawidłowe i słuszne traktowanie, że tak ma być i tak mu się “należy”.

Dlatego niemal na pewno ofiary zaniedbania oraz przemocy (psychicznej lub fizycznej) w domu rodzinnym, będą idealizować swoich rodziców i żyć ze schematem Wadliwość, kierując w siebie poczucie winy i wstyd związane z nadużyciami, których doświadczali. Takie osoby często dopiero w toku wieloletniej terapii zaczynają rozumieć, że naprawdę nic nie zawinili jako dzieci i zaczynają zmywać z siebie uczucie wewnętrznej skazy, które niesłusznie na siebie przyjęli z powodu fizycznych ograniczeń dziecięcego umysłu i rozumowania wobec absurdalnego traktowania jakiego doświadczyli ze strony bliskich dorosłych.

Schemat Wadliwość, a “klątwa rodowa”

Schematy często są przekazywane z pokolenia na pokolenie. Dzieci absorbują schematy rodziców czy to przez naśladowanie ich postaw, czy to przez to, że rodzice nieświadomie traktują swoje dzieci tak samo, jak sami byli traktowani i nie potrafią tego przerwać (można to przerwać podczas terapii).

“Nie byłam taka jakiej pragnął ojciec, naprawdę. Za każdym razem gdy siedzieliśmy przy stole, krytykował mnie: gdy nic nie mówiłam – za to, że milczę, a kiedy mówiłam – za to, że jestem nudna. Alison zinternalizowała krytycyzm ojca. Stosunek jej ojca do niej, stał się jej stosunkiem do samej siebie.

(…)

Możemy się zastanawiać, dlaczego ojciec Alison był taki zimny i odrzucający. Jednym z powodów było to, że sam miał schemat Wadliwość. Jednak radził sobie ze schematem przez kontratakowanie. Czuł się lepiej przez pogrążanie Alison i sprawianie, że to ona była beznadziejna. Była kozłem ofiarnym. Może w Alison widział odbicie własnej bezwartościowości. Wiemy, że często tak się dzieje. Wiele razy wydaje się, że rodzic sam ma problem z niską wartością, którą przekazuje dzieciom. W ten sposób schemat jest przekazywany z pokolenia na pokolenie.

Program zmiany sposobu życia. Uwalnianie się z pułapek psychologicznych, Jeffrey E. Young, Janet S. Klosko

Schemat wadliwość, a odczuwane emocje

Życie ze schematem Wadliwość wiąże się z odczuwaniem emocji takich jak:
– wstyd związany z wyobrażeniem kim jestem “naprawdę”, wyobrażeniem o swojej niezmywalnej skazie
– strach przed tym, że prawda o tej niezmywalnej skazie, wrodzonej wadliwości i skrywanej niekompetencji wyjdzie na jaw i wtedy zostanę odrzucona i skrzywdzona
– przygnębienie związane z tym, że osoba tłamsi swoje prawdziwe ja i uniemożliwia sobie rozwój. To tak jakby ciągle żyć pod ciemnym kloszem, który nie przepuszcza światła.
– gniew, słuszny lecz zazwyczaj wyparty lub projektowany na inne osoby, na to, że nie wolno mi być sobą
– poczucie winy, że nie realizuję swojego potencjału lub poczucie winy właśnie gdy realizuję swój potencjał, a wierzę, że nie wolno mi, bo “się do tego nie nadaję”, “nie wolno mi”, “innym wolno, ale mi nie, bo ja jestem skażona grzechem”

Schemat Wadliwość, a samokrytycyzm

Osoby, które wykształciły schemat Wadliwości są bardzo krytyczne wobec siebie. Stosują w pewnym sensie strategię “ataku wyprzedzającego”. Spodziewają się surowej i okrutnej krytyki z zewnątrz, więc uprzedzają ten wyobrażony atak, atakując same siebie gorzej niż ktokolwiek inny zdołałby to zrobić.

Alison jest bardzo krytyczna w stosunku do siebie samej. Wiele razy słyszeliśmy jak mówiła: “nie jestem dobra”, “jestem idiotką”, “nic nie znaczę”, “nic ze mnie nie będzie”, “nie mam nic do zaoferowania”. Na początku terapii jej sposób myślenia o sobie był przepełniony zniewagami. I było kilka bardzo bolesnych momentów w terapii, kiedy jej samokrytycyzm urósł do rozmiaru nienawiści skierowanej przeciwko sobie. W takich momentach doświadczała siebie jako “nędznej, obrzydliwej osoby”.

Program zmiany sposobu życia. Uwalnianie się z pułapek psychologicznych, Jeffrey E. Young, Janet S. Klosko

Takie traktowanie siebie sprawa, że osoby te są bardzo wrażliwe i kruche w relacjach z innymi ludźmi. Najlżejsze przejawy braku entuzjazmu i akceptacji wyolbrzymiają i kierują przeciwko sobie. Dają drugiej osobie pełną władzę i przyzwolenie na ranienie i poniżanie siebie, zaś same nie chronią ani nie bronią siebie.

Schemat Wadliwość, a wstyd

Wstyd jest wyjątkowo niekonstruktywną emocją. Wstyd każe nam się wycofać ze społeczności, schować się, pomniejszyć, ukryć się. Wstyd wiąże się z uczuciem odrzucenia, odbiera nam siły i wywołuje wyjątkowo dotkliwe cierpienie psychiczne. Jest to emocja zarezerwowana do zniechęcania nas do popełnienia najgorszych występków zaburzających życie społeczne.

Zawstydzanie innej osoby (zwłaszcza dziecka) nie sprawia, że czuje się ona zmotywowana do zmiany. Wstyd to nie poczucie winy, które motywuje nas do odkupienia swoich win i naprawienia błędów. Wstyd wbija nas w ziemię i sprawia, że czujemy się bezwartościowi i niekompetentni do zmiany.

Poczucie winy mówi nam: “źle zrobiłam/em”. Wstyd mówi nam: “jestem złą osobą”.

Niestety w praktyce rodzice i wychowawcy, zazwyczaj z powodu niepewności co do własnego autorytetu i przywódczej roli, nadużywają potęgi oręża jakim jest zawstydzanie dzieci. Dzieci są zawstydzane z powodu rzeczy zupełnie nieszkodliwych, normalnych i naturalnych. Dzieci są zawstydzane z powodu tego, że są dziećmi. Dzieci są zawstydzane z powodu tego, że nie podporządkowują się woli i wyobrażeniom dorosłych, tylko mają swoją własną prawdę, indywidualność, zainteresowania, preferencje i marzenia.

Dzieci bywają zawstydzane za to, że są niedojrzałe i nie potrafią jeszcze kontrolować swoich emocji, impulsów czy pragnień.
Dzieci bywają zawstydzane za to, że dążą do swojej przyjemności, dobrostanu i radości.

Kobiety i dziewczęta bywają zawstydzane z powodu tego, że mają ciało – własne, indywidualne i piękne, choć inne niż poprawione cyfrowo ciała na okładkach, czy odlane z plastikowej formy lalki.
Kobiety i dziewczęta bywają zawstydzane z powodu tego, że mają w sobie seksualność i siłę dawania i podtrzymywania życia.
Kobiety i dziewczęta bywają zawstydzane z powodu tego, że potrafią się złościć i być agresywne – właściwość, którą posiadają samice wszystkich gatunków, dzięki czemu niejednokrotnie potrafią ochronić swoje potomstwo przed większym lub silniejszym przeciwnikiem.
Kobiety i dziewczęta bywają zawstydzane z powodu własnych zainteresowań, marzeń lub pragnień.

Mężczyźni i chłopcy bywają zawstydzani z powodu tego, że posiadają serce i wrażliwość.
Mężczyźni i chłopcy bywają zawstydzani z powodu własnych zainteresowań, marzeń lub pragnień.

Zawstydzanie innych ludzi nie służy niczemu innemu niż niszczeniu ich autentyczności, poczucia własnej wartości oraz odzieraniu ich z godności i siły. Dobrze jest ograniczyć się do oceniania konkretnego zachowania i działania danej osoby, a nie oceniania całokształtu osoby, jej myśli, preferencji, pragnień czy marzeń.

Zobacz też: Komunikacja bez oceniania dzieci, czy jest możliwa?

Skutki schematu Wadliwość

Możliwe skutki życia ze schematem Wadliwość to:

1. Zachowywanie się wobec partnera lub dzieci w poniżający, krytyczny sposób
2. Ukrywanie swojego prawdziwego ja nawet przed najbliższymi, co powoduje poczucie, że nikt Cię tak naprawdę nie zna i nie akceptuje takiego jakim jesteś
3. Zazdrość i zaborczość w stosunku do partnera
4. Nieustanne porównywanie się z innymi, w sposób zaniżający poczucie wartości
5. Stała potrzeba zapewnień i wsparcia co do miłości, akceptacji i szacunku ze strony partnera i bliskich (przeczytaj też: Czy bliscy wystarczająco Cię wspierają? O żądaniu wsparcia słów kilka)
6. Poniżasz siebie w obecności innych osób i w myślach
7. Pozwalasz na bycie poniżanym, krytykowanym i źle traktowanym przez innych
8. Masz trudności w przyjęciu uzasadnionego krytycyzmu, impulsywnie bronisz się i nastawiasz się wrogo
9. Czujesz się jak oszust gdy odnosisz sukcesy.
10. Odczuwasz silny niepokój, że nie będziesz w stanie utrzymać sukcesu.
11. Niepowodzenia w pracy lub relacjach odbierasz bardzo osobiście, przygnębiają Cię i odbierają wiarę w siebie
12. Przemówienia publiczne i funkcjonowanie w kontekstach społecznych bardzo Cię stresują

Schemat Wadliwość, a tryby radzenia sobie

Tryby radzenia sobie w schemacie Wadliwość

Tryb radzenia sobie / Schemat	Podporządkowanie (zamrożenie)	Unikanie (ucieczka)	Nadmierna Kompensacja (walka)
Wadliwość	Akceptowanie roli kozła ofiarnego, samoponiżanie siebie, pielęgnowanie relacji w których doświadcza się surowej krytyki, wyszydzania i poniżania.	Ukrywanie się przed innymi, nieujawnianie swojego zdania, myśli i uczuć, wycofanie, trzymanie innych na dystans	Prezentowanie zawyżonej samooceny (narcyzm), silne dążenie do perfekcjonizmu, ostre krytykowanie i dyskredytowanie innych

Inne treści na temat Schematów:

Schemat Deprywacja emocjonalna (dostępny bezpłatnie)

Inne treści na temat Schematów dostępne w Strefie Czytelnika:

Jak osłabić schemat Wadliwość

Schemat Izolacja społeczna
Schemat Izolacja Społeczna – moja osobista historia
Przykład aktywowania się schematu Izolacja Społeczna

Schemat Porażka w Terapii Schematów

Schemat Podatność na zranienie lub zachorowanie
Jak osłabić schemat Podatność na zranienie i zachorowanie

Schemat Nadmierne Wymagania
Jak osłabić schemat Nadmiernych Wymagań

Schemat Podporządkowanie się
Jak osłabić schemat Podporządkowanie

Jak osłabić schemat Deprywacji emocjonalnej

Więcej bezpłatnych treści: 

• Bariery komunikacyjne – “brudna dwunastka” Thomasa Gordona
• Tryby w Terapii Schematów
• Schemat Wadliwość
• Jak osłabić schemat Deprywacji emocjonalnej
• Bezpieczne i pozabezpieczne style przywiązania
• Potrzeba bliskości i dotyku – eksperyment Harrego Harlow’a
• Fazy rozwoju seksualnego według WHO
• Dlaczego nie potrafię płakać? Moja historia
• Nie potrafię płakać – dlaczego?
• 8 zadań rozwojowych według Eriksona
• Osobowość samopokonująca się, czyli masochistyczna
• Wierność małżeńska, a fantazjowanie o innej osobie
• Pętla dopaminowa, jak uzależniają treści cyfrowe? (w tym social media)

Źródła:
Terapia Schematów, przewodnik praktyka, Jeffrey E. Young, Janet S. Klosko, Marjorie E. Weishaar, Sopot 2015, GWP
Terapia Schematów dzieci i młodzieży, Christof Loose, Peter Graaf, Gergard Zarbock, Sopot 2020, GWP
Program zmiany sposobu życia. Uwalnianie się z pułapek psychologicznych, Jeffrey E. Young, Janet S. Klosko, Warszawa 2012, Wydawnictwo Zielone Drzewo
Zdjęcie autorstwa Alaric Duan, Unsplash