Schemat Nadmierne Wymagania

Schematy to zbiory przekonań i postaw życiowych, które determinują nasze reakcje, wybory i interpretacje rzeczywistości. W Terapii Schematów zapoczątkowanej przez Jeffrey E. Young jest wyodrębnione 18 schematów. Jednym z nich jest schemat Nadmiernych Wymagań, który był jednym z moich dominujących schematów. Dziś opiszę go od strony teoretycznej.

Schemat Nadmierne Wymagania – definicja

Schemat Nadmiernych Wymagań można podsumować w przekonaniu „Nigdy nie jestem wystarczająco dobry”. Buduje się wokół uwewnętrznionego poczucia, że dana osoba musi spełniać wysokie standardy dotyczące osiągnięć i zachowania. Jeśli nie spełnia tych standardów, osoba czuje się niedostatecznie wartościowa i niezasługująca na szacunek i akceptację innych. Osoba może żywić przekonanie, że na „sukces” trzeba ciężko zapracować, a kto tego sukcesu nie osiągnął, ten najpewniej jest leniwy i mniej wartościowy. W przypadku niesprostania swoim wyobrażonym standardom osoba spodziewa się, że spadnie na nią grad krytyki, który zazwyczaj rozbrzmiewa jedynie w jej głowie, jest to tak zwany wewnętrzny krytyk.

Wyobrażenie na temat nieuniknionej krytyki dotyczącej jej wydajności i osiągnięć, wzbudza w osobie dotkniętej tym schematem uczucie lęku i presji, które motywują ją do zwielokrotnienia swoich wysiłków. Nigdy jednak nie uzyska satysfakcji ze swoich wysiłków i ulgi w tej ucieczce przed nadmierną krytyką, ponieważ całość dramatu rozgrywa się w jej wnętrzu, czy to w formie wyobrażonej krytyki wypowiadanej w myślach ustami innych czy w formie nadinterpretacji neutralnych lub delikatnie krytycznych uwag ze strony osób trzecich, które odbiera jako miażdżącą krytykę wobec całokształtu jej osoby.

Skutki schematu Nadmierne Wymagania

• nieumiejętność odpoczynku
• nadmierny krytycyzm wobec siebie i innych
• znacznie ograniczona umiejętność odczuwania przyjemności
• ograniczona umiejętność relaksowania się
• narastające skutki zdrowotne spowodowane przepracowaniem bez odpowiedniego czasu na relaks i regenerację
• obniżone poczucie własnej wartości
• niska satysfakcja z własnych osiągnięć lub całkowite ich deprecjonowanie
• trudności w nawiązywaniu satysfakcjonujących, głębokich relacji

Przyczyny schematu Nadmierne Wymagania

• Rodzice i znaczące osoby, którzy oferowali wyrazy miłości i akceptację tylko gdy dziecko spełniało wyznaczone przez nich standardy i osiągnięcia (np. w zakresie czystości, zachowania, manier, osiągnięć sportowych, naukowych, wyglądu itd)
• Rodzice i znaczące osoby same przejawiały schemat Nadmiernych Wymagań i byli wzorcem wiecznego ścigania się z niedoścignionymi wysokimi standardami (nikt nie mówił dziecku, że musi być najlepsze / doskonałe, samo to wywnioskowało z postawy życiowej swoich rodziców i standardów jakie stosowali wobec samych siebie w zakresie pracy, wydajności, czystości, zachowania, manier, osiągnięć, wyglądu itd)
• Pojawienie się schematu Nadmiernych Wymagań jest kompensacją schematów pierwotnych: Porażka, Deprywacja emocjonalna, Izolacja Społeczna
• Rodzice i znaczące osoby zawstydzali i krytykowali dziecko, gdy nie udało mu się spełnić ich wysokich oczekiwań

Schemat Nadmierne Wymagania, może przybrać jedną z trzech form: perfekcjonizm, sztywne reguły, obsesję produktywności.

Perfekcjonizm

Przywiązywanie nadmiernej wagi do szczegółów, deprecjonowanie własnych osiągnięć jeśli nie są idealne. Np. uważanie pracy za „niewykonaną” lub „zawaloną” jeśli pojawił się w niej jeden błąd. Uważanie domu za „brudny” jeśli na stole stoją niesprzątnięte naczynia. Niekorzystne porównywanie siebie do innych osób. Może to być na przykład porównywanie się z osobami, które znajdują się na zupełnie innym etapie rozwoju niż my. Budowały swoją firmę albo pozycję zawodową przez 15 lat, a my mamy za sobą rok pracy i dokonujemy niekorzystnych porównań naszych osiągnięć i starań do efektów, jakie one osiągają. Nadmierne wymagania wtedy polegają na wyobrażonej presji, by w rok osiągać takie same lub lepsze efekty jak osoby, które poświęciły na swój biznes 10 lat życia i żywieniu uczucia bycia nie dość wartościowym i wydajnym, skoro nam się to nie udaje.

Inny przykład to porównywanie swoich osiągnięć w sferze np. sportowej z osobami, które poświęciły na ten sport lata pracy lub mają wyjątkowe uzdolnienia i talenty w tej sferze. Nadmierne wymagania wtedy polegają na wyobrażonej presji, by dorównać swoimi osiągnięciami do osób, które poświęciły na rozwój w danej dziedzinie lata lub dekady swojego życia lub urodziły się ze szczególnym uzdolnieniem w tej dziedzinie i w nie inwestowały swój czas, pracę i uwagę. Wobec siebie jednak oczekujemy jedynie takich samych efektów jakie osiągają te inne osoby, bez kosztów, które się z nimi wiążą (np. rezygnacja z rozwoju w innych sferach, w które akurat my inwestujemy czas i energię). Żywimy uczucie bycia nie dość dobrym, skoro nie mamy takich wyników i uzdolnień jak inni.

Inny przykład to porównywanie naszego wyglądu do osób, które znajdują się w zupełnie innym kontekście niż my. Np. siedzimy z dziećmi w domu w dresie i z nieułożonymi włosami, patrzymy w lustro i porównujemy się z osobami o nieskazitelnym makijażu i ubiorze zrobionymi specjalnie do sesji na Instagram albo do wystąpienia w telewizji. Nadmierne wymagania wtedy polegają na wyobrażonej presji by: wyglądać w codziennych momentach swojego życia, tak jak inni wyglądają w szczególnych momentach swojego życia (sesja, występ przed kamerą) i żywienie uczucia bycia wybrakowanym i nie dość dobrym, skoro nie jesteśmy w stanie tego zrealizować.

Sztywne reguły

W tej formie schemat ujawnia się jako skłonność do przestrzegania wyśrubowanych zasad dotyczących zachowania, kontrolowania siebie i funkcjonowania w społeczeństwie. Mogą to być nieelastyczne przykazania moralne, etyczne, kulturowe lub religijne.

Nadmierna pobożność i skrupulatne wypełnianie elementów obrządków religijnych (do stopnia, w którym przestaje być to pielęgnowaniem własnej duchowości, a staje się to duszące dla tej osoby i otoczenia i odbywa się kosztem innych sfer życiowych) może być jednym z przejawów tego schematu.

Inny przykład to ultra ścisłe przestrzeganie etycznych wymagań wobec siebie, np. dotyczących nie spożywania produktów odzwierzęcych. Osoba, może odczuwać potrzebę praktykowania diety wegańskiej lub wegetariańskiej ze względu na swoje etyczne przekonania i czerpać z tego radość i satysfakcję. W momencie w którym ta sfera zostaje zawłaszczona przez schemat Nadmiernych Wymagań, ta osoba staje się ultra ścisła w przestrzeganiu tej diety, zjedzenie produktu, który zawiera najmniejsze ilości produktów odzwierzęcych (miód, mleko, jajko) wydaje jej się zbrodnią nie do wybaczenia, nie stać jej na odrobinę elastyczności wobec swoich sztywnych reguł. Jej początkowo świadomy i etyczny wybór, przez schemat Nadmiernych Wymagań staje się duszący zarówno dla niej jak i dla jej otoczenia.

Schemat może się przejawiać w wielu możliwych sferach, które dotyczą przykazań i wytycznych dotyczących zachowywania się i pielęgnowania jakichś wartości. Zauważam jego przejawy zarówno wśród liberałów, feministek, wegan, konserwatystów, ludzi wierzących i ateistów. Wszędzie gdzie pojawia się duszący przymus podążania według jednego, ściśle określonego przepisu postępowania, który czyni z danej osoby „lepszą” od innych, w tle może przygrywać ten schemat wznosząc mury i dzieląc ludzi na lepszych i gorszych.

Obsesja produktywności

Inne pole przejawu schematu Nadmierne Wymagania to obsesja na punkcie produktywności. Głębokie analizowanie swojego zachowania i dążenie do ich maksymalnej efektywności i produktywności. Obsesja produktywności nie dotyczy tylko sfery zawodowej czy obowiązków, gdzie ma jak najbardziej sens i może służyć jednostce pozytywnie (choć i tu jest możliwa toksyczna przesada i utrata przyjemności z pracy w wyniku takiej wewnętrznej presji).

Obsesja produktywności rozlewa się na wszystkie sfery życia, powoduje postrzeganie relaksu, odpoczynku czy pielęgnowania więzi międzyludzkich jako „stratę czasu”, zajęcia „nieproduktywne”, co przyczynia się do postępującej destrukcji dobrostanu jednostki w wielu sferach jej życia jednocześnie.

Najbardziej skrajne przykłady obsesji produktywności, to np. przymus ciągłego pomiaru swojej produktywności i osiągnięć, na przykład przy zajęciach, które powinny służyć przyjemności. Np. podczas czytania książki schemat szepcze do ucha „aha, zobacz, przeczytałaś 20 stron w pół godziny… może uda Ci się przeczytać 30 stron w kolejne pół godziny?” (przykład autentyczny, którym podzieliła się ze mną bliska osoba). Mój osobisty przykład, który przyszedł mi do głowy, to ciągły pomiar i analiza swojej „wydajności” podczas pływania rekreacyjnego na basenie. Kiedyś gdy pływałam w basenie pływackim miałam zwyczaj zaprzątać swoje myśli ciągłym obserwowaniem zegarów i pomiarem ile sekund mi zajęło przepłynięcie basenu, ile basenów przepłynęłam w 20 minut, czy pływam szybciej czy wolniej od innych pływaczy? Teraz gdy pływam rekreacyjnie, po prostu pływam. Nie liczę, nie mierzę, nie porównuję się. To jest mój czas i moja przyjemność, jednak osłabianie schematu Nadmiernych Wymagań zajęło mi kilka lat i ten proces nadal trwa.

Tryby radzenia sobie ze schematem Nadmierne Wymagania

Każdy schemat przejawia się w trzech różnych trybach radzenia sobie. Tryby mogą się zmieniać w zależności od czasu i kontekstu. Jedna osoba może przejawiać wszystkie trzy tryby radzenia sobie ze schematem. Tryby schematów związane są z wrodzonymi reakcjami na zagrożenie – reakcją walki, ucieczki i zamrożenia.

Inne wpisy na temat schematów:

Schemat Wadliwość
Jak osłabić schemat Wadliwość

Schemat Izolacja społeczna
Schemat Izolacja Społeczna – moja osobista historia
Przykład aktywowania się schematu Izolacja Społeczna

Schemat Porażka w Terapii Schematów

Schemat Podatność na zranienie lub zachorowanie
Jak osłabić schemat Podatność na zranienie i zachorowanie

Teraz czytasz: Schemat Nadmierne Wymagania
Jak osłabić schemat Nadmiernych Wymagań

Schemat Podporządkowanie się
Jak osłabić schemat Podporządkowanie

Schemat Deprywacja emocjonalna
Jak osłabić schemat Deprywacji emocjonalnej

Tryby w Terapii Schematów

Źródła:
Terapia Schematów, przewodnik praktyka, Jeffrey E. Young, Janet S. Klosko, Marjorie E. Weishaar, Sopot 2015, GWP
Terapia Schematów dzieci i młodzieży, Christof Loose, Peter Graaf, Gergard Zarbock, Sopot 2020, GWP
Program zmiany sposobu życia. Uwalnianie się z pułapek psychologicznych, Jeffrey E. Young, Janet S. Klosko, Warszawa 2012, Wydawnictwo Zielone Drzewo