Schematy to zbiory przekonań i postaw życiowych, które determinują nasze reakcje, wybory i interpretacje rzeczywistości. W Terapii Schematów zapoczątkowanej przez Jeffrey E. Young jest wyodrębnione 18 schematów. Jednym z nich jest schemat Podatność na zranienie i zachorowanie, który znam również z osobistej perspektywy.
Schemat Podatność na zranienie lub zachorowanie
Schemat objawia się przede wszystkim silnym, utrzymującym się uczuciem lęku przed wyobrażoną nieuchronną katastrofą, która czeka za rogiem. Osoba, która ma ten schemat, może cierpieć na napady paniki, odczuwać silny lęk lub zespół lęku uogólnionego. Taka osoba, żywi przekonania, że świat jest niebezpiecznym miejscem, że w każdej chwili może nadejść katastrofa lub wydarzenie, które przerośnie zdolności tej osoby do poradzenia sobie w trudnej sytuacji.
Charakterystyczna dla tego schematu jest błędna ocena sytuacji. Osoba przecenia ryzyko niebezpieczeństwa i nie docenia własnych możliwości adaptacji do trudnej sytuacji i jak i również szans i skali otrzymania pomocy od innych osób w trudnej sytuacji.
Jeffrey E. Young i Janet S. Klosko wyróżniają cztery obszary, w których ten schemat może się przejawiać.
- Lęk przed utratą zdrowia i zachorowaniem (człowiek może bać się nowotworu, AIDS, czy innej poważnej choroby)
- Lęk przed doświadczeniem zagrożenia zdrowia lub życia, przemocy (człowiek boi się, że padnie ofiarą napaści, rozboju, gwałtu lub będzie uczestniczył w jakimś rodzaju poważnego wypadku np. pożar, awaria windy, poważny wypadek komunikacyjny itd.)
- Lęk przed utratą środków do życia, pracy, popadnięciem w ubóstwo (bez względu na realny stan finansów)
- Lęk przed utratą kontroli nad sobą lub swoim życiem (może to być np. lęk przed utratą zmysłów i szaleństwem)
Przyczyny schematu Podatność na zranienie i zachorowanie
- dorastanie z bliskimi osobami, które posiadają schemat Podatność na zranienie i zachorowanie i uczenie się od nich takiego podejścia do życia (modelowanie)
- dorastanie w nadopiekuńczym, lękliwym środowisku, które nie stwarza miejsca do budowania kompetencji i poczucia umiejętności samodzielnego radzenia sobie (budowanie przekonania, że jestem za słaby, by sobie poradzić)
- doświadczenie we wczesnym dzieciństwie zaniedbania, przemocy lub traumatycznego wydarzenia będącego poza naszą kontrolą (budowanie przekonania, że świat jest niebezpieczny i nieprzewidywalny, a ja bezradny wobec tego)
Jeffrey E. Young i Janet S. Klosko podkreślają, że najprawdopodobniejszym źródłem powstawania tego schematu jest samo bycie dzieckiem rodziców, którzy posiadają ten schemat. Dziecko uczy się, że świat jest niebezpiecznym miejscem poprzez modelowanie tego co o świecie sądzą jego najważniejsi opiekunowie. Dziecko nasiąka lękiem i obawami rodzica, nawet jeśli te są wyolbrzymione i niedostosowane do rzeczywistej sytuacji.
Inne możliwe źródło powstania tego schematu to nadopiekuńczy rodzice, wyprzedzający myślą kilka kroków w przód najmniejsze zagrożenie dla zdrowia i bezpieczeństwa dziecka („nie biegaj! spadniesz! uważaj! nie rób tego! zostaw to! przewrócisz się! daj ja to zrobię, bo się skaleczysz!”). Dziecko w ten sposób uczy się, że jest zbyt nieporadne, słabe i kruche, by poradzić sobie z otaczającym światem, nabiera przekonania, że na każdym rogu czeka wielkie niebezpieczeństwo i zagrożenie.
Jednak schemat może również powstać w odwrotnym otoczeniu – w środowisku, które niedostatecznie dobrze chroni dziecko lub samo jest źródłem zagrożenia i krzywdy dla rozwijającego się małego człowieka. Schemat Podatność na zranienie i zachorowanie jest schematem bezwarunkowym, czyli pierwotnym. Wykształca się we wczesnym dzieciństwie. Jego źródłem może być doświadczenie we wczesnym okresie życia dużej krzywdy i własnej bezradności wobec tego zdarzenia lub bezradności znaczących osób dorosłych.
Może to być doświadczenie traumatyczne np. udział w wypadku samochodowym, obserwowanie przemocy wobec bliskiej osoby i doświadczanie własnej bezradności z tym związanej (np. ojciec bijący matkę lub starsze rodzeństwo, nawet jeśli nie bije samego dziecka, a zwłaszcza jeśli bije również dziecko). Może to być też doświadczanie przemocy rówieśniczej lub w rodzeństwie i brak skutecznej interwencji i ochrony ze strony znaczących dorosłych osób.
Schemat powstaje w wyniku wydarzenia lub serii zdarzeń, które powodują, że zaczynamy postrzegać świat jako niebezpieczny i nieprzewidywalny, a nas samych jako bezbronnych, kruchych i nieporadnych wobec masywności negatywnych doświadczeń lub komunikatów.
Skutki schematu Podatność na zranienie i zachorowanie
- ograniczenie samego siebie, swojego rozwoju i doświadczenia (w sferze samorozwoju, podróży, nawiązywania znajomości, poszukiwania partnera życiowego, rozwoju zawodowego, korzystania z prostych, codziennych przyjemności życia jak spacer czy rekreacja) przez niepodejmowanie ryzyka „wyjścia z domu”.
- ograniczenie życia towarzyskiego z powodu zaabsorbowania lękiem (który jest emocją, która sprzyja izolacji społecznej)
- ograniczenie własnego życia w codziennym wymiarze np. unikanie przebywania w centrach miast i na ruchliwych ulicach, unikanie korzystania z komunikacji miejskiej, unikanie przebywania w tłumie, unikanie wychodzenia po zmroku. W intensywniejszych przypadkach może to być nawet unikanie korzystania z wind, z metra, samolotów, samochodów, restauracji itd.)
- znaczące ograniczenie możliwości cieszenia się życiem i czerpania przyjemności z tego co oferuje życie (przez postrzeganie wielu aktywności jako niebezpieczne)
- ograniczenie życia partnera i rodziny poprzez narzucanie im ograniczeń związanych z własnym odczuwanym lękiem (np. nie puszczanie dziecka na wycieczki szkolne, bo są postrzegane jako niebezpieczne, nie wychodzenie na wspólne wycieczki rodzinne, bo są postrzegane jako niebezpieczne, stosowanie nadmiernego rygoru sanitarnego, by chronić siebie i rodzinę przed chorobą, niepozwalanie dzieciom na swobodną zabawę na zewnątrz, brudzenie się, bieganie, wspinanie się w strachu przed chorobą i wypadkiem, wymaganie od partnera ciągłego pocieszania, opiekowania się sobą i obniżania swojego odczuwanego poziomu lęku, ograniczanie swobody i życia partnera i wymaganie by zamiast tego opiekował się naszym lękiem i nam pomagał się z nim uporać (np. „wróć po pracy od razu do domu, bo tak bardzo się boję być sama”, „nie jedź tam z kolegami, bo sobie nie poradzę sama bez Ciebie”, „nie jedź na to szkolenie, bo nie poradzę sobie bez Ciebie przez kilka dni” itd.)
- postępujące uzależnienie i ograniczenie samego siebie na rzecz współzależnej więzi z partnerem (który staje się ukoicielem lęku i naszą tarczą przed niebezpiecznym światem zewnętrznym), staje się mieczem obosiecznym i źródłem jątrzenia się nienawiści, urazy i uczucia upokorzenia. Z jednej strony wymagamy od partnera opieki, wyręczenia i pocieszenia, z drugiej strony projektujemy na niego ograniczenia, które sami sobie nakładamy i czujemy się upokorzeni więzią jaką sami się opletliśmy. Powstaje konflikt na bardzo głębokiej, nieświadomej płaszczyźnie „potrzebuję Cię i nienawidzę swojej zależności od Ciebie, przez co wydaje mi się, że jednocześnie kocham i nienawidzę Ciebie”, który jest praktycznie samodzielnie nierozwiązywalny (bez interwencji psychoterapeuty)
- odczuwanie nieuzasadnionego (wobec rzeczywistej sytuacji życiowej) cierpienia psychicznego przez wyolbrzymianie potencjalnego zagrożenia i odczuwanie stałego uczucia lęku lub częstych ataków paniki
- jeśli schemat przyjmuje formę hipochondrii: poświęcanie niewspółmiernej ilości czasu na czytanie o potencjalnych chorobach, rozmyślaniu na ich temat, chodzenie do lekarzy na nieuzasadnioną medycznie diagnostykę, obciążanie bliskich dywagacjami na temat potencjalnych nieuleczalnych chorób (koszt utraconych możliwości – ten czas i uwagę mogły otrzymać bardziej budujące sfery naszego życia)
- jeśli schemat przyjmuje formę zaabsorbowania potencjalnymi katastrofami i przemocą: poświęcanie niewspółmiernej ilości czasu na czytanie i śledzenie dramatycznych wydarzeń, nawet jeśli dzieją się na drugim końcu globu, rozmyślanie na ich temat i obciążanie bliskimi dywagacjami na temat nieuchronnej katastrofy (koszt utraconych możliwości – ten czas i uwagę mogły otrzymać bardziej budujące sfery naszego życia)
- jeśli występuje skłonność do uzależnień, osoba może sięgać po używki, by ograniczyć uczucie lęku – np. alkohol, nikotynę, lekarstwa. Może też przejawiać próbę radzenia sobie z lękiem przez uzależnienia behawioralne jak kompulsywne jedzenie, ryzykowny, kompulsywny seks, zakupoholizm
- osoba może stosować zachowania obsesyjno-kompulsywne lub magiczne myślenie, żeby ukoić swój lęk i stworzyć iluzję kontroli nad zdarzeniami losowymi
Schemat Podatność na zranienie i zachorowanie, a tryby radzenia sobie
Każdy schemat występuje w 3 trybach radzenia sobie, które odpowiadają wrodzonym, automatycznym reakcjom na zagrożenie (zamrożenie, ucieczka i walka). Jedna osoba może przejawiać wszystkie trzy tryby na zmianę, w zależności od konkretnej sytuacji lub mieć jeden ulubiony tryb w który zazwyczaj wchodzi.
Najciekawszy dla mnie jest tryb nadmiernej kompensacji, ponieważ jest to tryb będący niejako zaprzeczeniem schematowi. Nie jest to uleczenie schematu, tylko zaprzeczenie jego istnieniu, walka z nim. Osoba wolna od schematu ma swobodę podjęcia dowolnego działania, osoba uwikłana w schemat, która stosuje tryb walki ze schematem czuje niezrozumiały, podświadomy przymus działania w sposób dokładnie przeciwny do schematu, zaprzeczenia mu. Taka postawa powoduje równie duże cierpienie psychiczne czy koszty życiowe jak podporządkowywanie się schematowi.
| Tryb radzenia sobie / Schemat | Podporządkowanie (zamrożenie) | Unikanie (ucieczka) | Nadmierna Kompensacja (walka) |
| Podatność na zranienie i zachorowanie | Osoba przejawia nadmierną czujność i troskę, poświęca niewspółmiernie dużo czasu na działania zapobiegawcze. Może mieć ponadprzeciętne zainteresowanie katastrofami, wypadkami i aktami przemocy. Śledzi doniesienia z mediów na ten temat, odczuwa wysoki lęk i spodziewa się, że taka sama tragedia może lada chwila spotkać nią samą, dominuje u niej poczucie bezradności i lęku. | Osoba unika pojawiania się w miejscach, które wydają jej się niebezpieczne, rezygnuje z wielu możliwości jakie oferuje życie, wycofuje się z życia, spędza dużo czasu w domu, nie wyjeżdża na wakacje, nie wychodzi z domu. | Osoba zachowuje się lekkomyślnie, celowo wystawia się na niebezpieczeństwo, ignoruje ryzyko, zachowuje się tak jakby nie istniało żadne zagrożenie, nie podejmuje żadnych prób zminimalizowania zagrożenia, prowokując wypadki, a być może nawet akty przemocy. |
Kolejny wpis będzie na temat jak osłabić schemat Podatności na zranienie i zachorowanie i jak z nim pracować. W najbliższych dniach napiszę również wpis o tym jak ja osobiście doświadczałam tego schematu na przestrzeni życia i jakie jego przejawy widziałam u swoich bliskich osób.
Inne wpisy na temat schematów:
Schemat Wadliwość
Teraz czytasz: Jak osłabić schemat Wadliwość
Schemat Izolacja społeczna
Schemat Izolacja Społeczna – moja osobista historia
Przykład aktywowania się schematu Izolacja Społeczna
Schemat Porażka w Terapii Schematów
Teraz czytasz: Schemat Podatność na zranienie lub zachorowanie
Jak osłabić schemat Podatność na zranienie i zachorowanie
Schemat Nadmierne Wymagania
Jak osłabić schemat Nadmiernych Wymagań
Schemat Podporządkowanie się
Jak osłabić schemat Podporządkowanie
Schemat Deprywacja emocjonalna
Jak osłabić schemat Deprywacji emocjonalnej
Źródła:
Terapia Schematów, przewodnik praktyka, Jeffrey E. Young, Janet S. Klosko, Marjorie E. Weishaar, Sopot 2015, GWP
Terapia Schematów dzieci i młodzieży, Christof Loose, Peter Graaf, Gergard Zarbock, Sopot 2020, GWP
Program zmiany sposobu życia. Uwalnianie się z pułapek psychologicznych, Jeffrey E. Young, Janet S. Klosko, Warszawa 2012, Wydawnictwo Zielone Drzewo
