Osobowość samopokonująca się, czyli masochistyczna

Osobowość samopokonująca się, czyli pełna sprzeczności postawa. Można ją wyrazić w słowach: “staram się, ale nigdy mi nie wychodzi i wszyscy są wobec mnie nieprzychylni”. Osobowość samopokonująca się (masochistyczna) charakteryzuje autosabotaż, lęk przed sukcesem i mimowolne dążenie do porażki.

Ten tekst jest pierwszą częścią serii wpisów o osobowości samopokonującej się.
Część 1: Osobowość samopokonująca się, czyli masochistyczna
Część 2: Autosabotaż osobowości samopokonującej się
Część 3: Lęk przed sukcesem
Część 4: Negatywna reakcja terapeutyczna u osoby samopokonującej się

Skąd się wziął termin masochista?

Termin masochista pierwotnie nie miał konotacji seksualnych, został stworzony od nazwiska pisarza Leopolda von Sacher-Masoch. Autor ten w powieści “Venus in Furs” uchwycił mechanizm osobowości samopokonującej się, w postaci mężczyzny, który doprowadza do ruiny swoje życie z powodu oczarowania kobietą.

We wczesnych pracach Freuda termin masochizm był łączony z perwersją seksualną, polegającą na czerpaniu przyjemności z bolesnych doświadczeń w kontekście erotycznym. Właśnie to znacznie słowa przeszło do powszechnej świadomości i skojarzeń. Jednak już w późniejszych pracach Freud skupiał się na masochizmie psychologicznym i moralnym. Ten termin w takim kontekście pojawia się również u innych psychologów tamtego okresu i późniejszych, np. u Aleksandra Lowena. W późniejszych latach unikano jego stosowania z powodu silnych konotacji seksualnych i stereotypowego łączenia go z postaciami kobiecymi. Nie mniej prace na temat osobowości masochistycznej wydały mi się ciekawe i trafnie opisujące dynamikę autosabotażu, lęku przed sukcesem i działania przeciwnego swojej korzyści.

Na czym polega osobowość masochistyczna lub samopokonująca się (Self Defeating Personality)?

Osobowość masochistyczna to zjawisko częstsze niż może się wydawać. Można zaobserwować taką postawę stosunkowo często w interakcjach społecznych. Osoba cierpiąca na osobowość masochistyczną dąży do przeżyć i doświadczeń, które wywołują u niej przykre uczucia i reakcje. Za sprawą nieświadomych mechanizmów przyciągają taką osobę sytuacje i okoliczności życiowe, które są dla niej upokarzające i przykre. Jednocześnie zdaje się unikać okazji i okoliczności, które przynoszą przyjemność i satysfakcję.

Kto mógłby tak robić? Jest to absurdalne? Wbrew pozorom taka postawa nie jest wcale taka rzadka. Spójrzcie na przykłady poniżej:

• • kobieta, która mimo zmęczenia i frustracji nie pozwala nikomu jej wyręczyć w pracach domowych, bo “ona musi to zrobić sama”, “bo nikt nie zrobi tego dobrze”

• • mężczyzna, który mimo możliwości umysłowych nie podejmuje żadnych działań, by podnieść swoje kompetencje i poprawić swoje kwalifikacje zawodowe pomimo nadarzających się okazji życiowych. Np. ktoś mu proponuje pracę, a on ją odrzuca, bo “ja się nie nadaję”, “to pewnie jakiś podstęp”, “pewnie jest bardziej męcząca”, “zaraz go tam zwolnią” i dowolna ilość tego typu wymówek, podczas gdy obecna praca przysparza mu negatywnych uczuć i wypala go.

• • mężczyzna, który marzy sobie o spokojnej intelektualistce i opiekunce ogniska domowego jako swojej partnerce, a szuka kobiety życia w klubach i na dyskotekach , żeby potwierdzić swoje przekonanie, że “kobiety takie są”, “nie ma takiej jakiej bym chciał”

Kryteria diagnostyczne osobowości samopokonującej się (masochistycznej)

Osobowość samopokonująca się (self-defeating) nazywana w starszej literaturze również masochistyczną (masochistic) charakteryzuje się według kryteriów diagnostycznych spisanych w DSM-III-R:

A) Dominujący wzorzec samopokonujących się zachowań, zaczynających się we wczesnej dorosłości i obecnych w różnych kontekstach. Osoba o osobowości samopokonującej się może często unikać lub umniejszać przyjemnym doświadczeniom, przyciągają ją okoliczności i związki w których odczuwa cierpienie i uniemożliwia innym skuteczną pomoc sobie. Aby stwierdzić osobowość samopokonującą się pacjent musi przejawiać przynajmniej pięć z poniższych cech:
1. osoba wybiera ludzi i sytuacje, które prowadzą do rozczarowania, porażki lub złego traktowania, nawet jeśli ma możliwość wyboru lepszych opcji
2. odrzuca lub utrudnia innym pomoc
3. w następstwie pozytywnych osobistych wydarzeń (np. uzyskanie nowego osiągnięcia) reaguje depresją, poczuciem winy lub zachowaniem, które skutkuje odczuwaniem bólu (np. nieświadome sprowokowanie wypadku)
4. nieświadomie prowokuje wrogie lub odrzucające reakcje otoczenia, a następnie czuje się zraniona, pokonana i upokorzona (np. żartuje sobie publicznie z małżonka, prowokując go do wrogiej reakcji, a następnie czuje się zdruzgotana)
5. odrzuca okazje na doświadczenie przyjemności lub jest niechętna, by pogodzić się z faktem spędzania przyjemnie czasu (pomimo posiadania odpowiednich kompetencji społecznych i zdolności do doświadczania przyjemności)
6. ponosi porażkę przy realizacji zadań istotnych dla ich osobistych celów, pomimo posiadania i demonstrowania możliwości, by je wykonać poprawnie (np. pomaga innym studentom napisać pracę na zaliczenie, ale jest niezdolna do napisania swojej własnej)
7. nie przejawia zainteresowania lub odrzuca ludzi, którzy stale traktują ją dobrze
8. angażuje się w nadmierne samopoświęcenie się dla innych, pomimo, że nie jest o to proszona
B) Opisane w punkcie A zachowania nie występują wyłącznie w odpowiedzi lub w wyniku przewidywania fizycznych, seksualnych czy psychologicznych nadużyć.
C) Opisane w punkcie A zachowania nie występują wyłącznie gdy osoba jest w depresji.

W nowszym kryterium DSM-V osobowość samopokonująca została usunięta jako oddzielna jednostka i znajduje się w zbiorczej kategorii zaburzeń osobowości nie opisanych w inny sposób (PD-NOS, Personality Disorder not otherwise specified). Oprócz osobowości samopokonującej się, usunięto również osobowość sadystyczną, depresyjną i pasywno-agresywną i wszystkie te jednostki umieszczono w jednej kategorii. Szacuje się, że ta zbiorcza PD-NOS (osobowość nie opisana w inny sposób) jest trzecią, najbardziej powszechną diagnozą osobowości wobec czego mnie osobiście dziwi uogólnienie tych różniących się od siebie znacznie osobowości w jedną, niesprecyzowaną jednostkę zaburzeń.

Mimo tego wielu psychologów i psychiatrów uważa tą jednostkę za trafnie opisującą zmagania psychologiczne pacjentów. Ja sama bardzo wiele zawdzięczam natrafieniu na artykuł Arnolda M. Coopera “Psychotherapeutic Approaches to Masochism”, pomógł mi głęboko zrozumieć konfliktową dynamikę mojej osobowości i uchwycić dumny, narcystyczny aspekt dążenia do porażek i sabotowania własnych wysiłków. Warto zauważyć, że nie zdołała tego dla mnie ujawnić kilkuletnia Terapia Schematów pod okiem doświadczonej terapeutki, ponieważ w terapii schematów nie poświęca się zbyt wiele miejsca konfliktom w jakie mogą wchodzić schematy, a to było dla mnie kluczowe, by rozwikłać sprzeczność w mojej osobowości, która pchała mnie ku porażkom i rozczarowaniom.

W Terapii Schematów dość dużą część charakterystyki osobowości samopokonującej można odnaleźć w Schematach Samopoświęcenia się i Porażki jednak opis tych schematów nie wyczerpuje w pełni konfliktowej i dumnej natury tego zaburzenia osobowości, którą charakteryzuje Arnolda Coopera jako osobowość samopokonującą się.

Przyczyny osobowości samopokonującej się

Dlaczego człowiek może czerpać przyjemność z porażek? Jak dochodzi do tego, że zamiast dążyć do sukcesu i przyjemności, boi się ich i podąża w odwrotnym kierunku? Arnold Cooper proponuje następujące wytłumaczenia takiej postawy życiowej:

1. 1. Postawa pasywna, nieszkodliwa i nieagresywna wykształca się jako nieświadoma obrona przed budzącymi przerażenie silnymi impulsami i strachem przed zemstą

1. 1. Cierpienie, bezradność i porażka reprezentuje wołanie o miłość, nieświadomie osoba spodziewa się, że tylko w ten sposób może sobie zapewnić troskę, opiekę i miłość.

1. 1. Wczesne, poważne i bolesne doświadczenie traumatyczne, od którego dziecko nie mogło uciec, może prowadzić do strategii radzenia sobie z traumą, przez nauczenie się czerpania z bolesnych doświadczeń przyjemności

1. 1. Wczesne rany na dziecięcym poczuciu omnipotencji prowadzą do strategii obronnej polegającej na fantazjowaniu o posiadaniu kontroli nad rozczarowującymi, kontrolującymi rodzicami poprzez celowe i rozmyślne powodowanie ich rozczarowania (nawet jeśli wiąże się to z doświadczaniem własnego bólu)

1. 1. Doświadczanie bolesnych sytuacji powoduje wyrzut endorfin w celu złagodzenia odczuwanego bólu. Z braku innych pozytywnych doświadczeń, staje się to uzależniające prowadząc do poszukiwania bolesnych doświadczeń w celu uwolnienia przynoszących ulgę endorfin

1. 1. Dzieci wychowywane w przemocowym środowisku, przywiązują się do swoich przemocowych opiekunów. Dla tych osób o uszkodzonym poczuciu własnej wartości i poczuciu lęku przed porzuceniem, utrzymywanie bezpieczeństwa związanego z trzymaniem się tego co znane i obecne przeważa nad doświadczeniem potencjalnego polepszenia sytuacji i przyjemności, która wiąże się z niepewnością tego co nowe.

Osoby, które wykształcają osobowość samopokonującą się były ofiarami lub uważają się za ofiary przemocowego lub pozbawionego miłości, zimnego środowiska rodzinnego. W psychologii to, czy przemoc faktycznie miała miejsce według obiektywnych kryteriów, czy dziecko tak odbierało zachowanie rodziców i czuło się ofiarą przemocy mimo, że jego bliscy uważają, że żadna przemoc nie miała miejsca, nie ma większego znaczenia. Znaczenie terapeutyczne ma prawda psychologiczna pacjenta, to jak on odbierał zachowanie bliskich i jak go to ukształtowało. Ludzie różnią się wrażliwością i sposobem interpretacji różnych sytuacji i to co dla jednego dziecka może być obojętne w zachowaniu rodziców, dla drugiego może być kategorycznym odrzuceniem i nieposzanowaniem z ich strony.

Ten aspekt subiektywizmu przeżyć jest uchwycony w artykule Coopera. Wspomina on, że przemocowe i niedelikatne traktowanie ze strony bliskich mogło mieć miejsce jedynie w interpretacji pacjenta i jest to wystarczający powód wykształcenia się osobowości samopokonującej się.

All of these explanations share the view that individuals who develop SDPD were, at least in their own perception, the victims of unemphatic or abusive childhood settings, and clinical experience seems to confirm that.

Arnold Cooper, Psychotherapeutic Approaches to Masochism

Ponadto osoby, które ukształtowały osobowość samopokonującą się dorastały w środowisku, które poniosło porażkę we wspieraniu kształtującego się poczucia wartości dziecka i w zapewnieniu mu atmosfery emocjonalnego bezpieczeństwa, tak potrzebnej do właściwego rozwoju umiejętności dbania o swoje potrzeby i asertywności. Arnold Cooper zauważa, że osobowość masochistyczna się ma swoje korzenie w postawie narcystycznej i razem prowadzą do zachowań autosabotażu i samopokonywania siebie. Mi osobiście naświetlenie tej dynamiki najbardziej pomogło zrozumieć i pokonać tendencje do poświęcania się, podkładania sobie samej nóg i zaniedbywania swoich potrzeb.

Ten tekst jest pierwszą częścią serii wpisów o osobowości samopokonującej się. Pozostałe teksty z serii są dostępne w Strefie Czytelnika.
Część 1: Osobowość samopokonująca się, czyli masochistyczna
Część 2: Autosabotaż osobowości samopokonującej się
Część 3: Lęk przed sukcesem
Część 4: Negatywna reakcja terapeutyczna u osoby samopokonującej się

Więcej treści dostępnych w Strefie Czytelnika, które mogą Ci się spodobać:

• Zniekształcenie poznawcze: Uzasadnienie emocjonalne
• Czy bliscy wystarczająco Cię wspierają? O żądaniu wsparcia słów kilka
• Cyfrowy detoks, jak odpocząć od social media?
• Narcyzm oczami Aleksandra Lowena
• Karta osobistych praw według Charlesa Whitfielda
• Przemoc psychiczna i emocjonalna – przykłady
• Lęk przed śmiercią. Irvin Yalom, Patrząc w słońce

Więcej bezpłatnych treści: 

• Bariery komunikacyjne – “brudna dwunastka” Thomasa Gordona
• Tryby w Terapii Schematów
• Schemat Wadliwość
• Jak osłabić schemat Deprywacji emocjonalnej
• Bezpieczne i pozabezpieczne style przywiązania
• Potrzeba bliskości i dotyku – eksperyment Harrego Harlow’a
• Fazy rozwoju seksualnego według WHO
• Dlaczego nie potrafię płakać? Moja historia
• Nie potrafię płakać – dlaczego?
• 8 zadań rozwojowych według Eriksona
• Osobowość samopokonująca się, czyli masochistyczna
• Wierność małżeńska, a fantazjowanie o innej osobie
• Pętla dopaminowa, jak uzależniają treści cyfrowe? (w tym social media)

Moje social media:
Instagram @higienamyslenia
Facebook @higienamyslenia

Źródła:
Arnold M. Cooper, “Psychotherapeutic Approaches to Masochism“, 1993
Zdjęcie autorstwa Lauris Rozentals, Unsplash