8 zadań rozwojowych według Eriksona

Najbardziej negatywnym dziedzictwem rodzin alkoholowych jest “tworzenie” dorosłych, którzy nie lubią siebie.

Robert J. Ackerman, Wyrosnąc z DDA

W książce “Wyrosnąć z DDA. Wsparcie dla dorosłych córek alkoholików”, która w oryginale została napisana w 1989 roku, zaś wydawnictwo Feeria wydało jej polską wersję w 2020 roku Robert J. Ackerman opisuje zadania rozwojowe, które stoją przed każdym człowiekiem i które w rodzinach alkoholowych często nie mogą zostać dopełnione.

Będąc córką alkoholika, odebrałaś w dzieciństwie równolegle trzy “lekcje”, z których dwie są też powszechnymi doświadczeniami dziewcząt z rodzin niealkoholowych. Po pierwsze, uczyłaś się, jak dorastać jako dziecko i człowiek. Po drugie uczyłaś się jak być dziewczyną i młodą kobietą. I po trzecie, uczyłaś się, jak przystosować się do życia w rodzinie alkoholowej.

Robert J. Ackerman, Wyrosnąć z DDA

Zadania dzieciństwa według Eriksona

Zaufanie lub nieufność

Jeśli nie możesz zaufać, że ojciec i matka będą Cię kochać, akceptować i opiekować się tobą, to jesteś sierotą, nawet jeśli Twoi rodzice śpią w swojej sypialni na piętrze.

Elizabeth Feuer

Najważniejszym zadaniem dzieciństwa według Eriksona jest wykształcenie w sobie zaufania do bliskich, a co za tym idzie do świata zewnętrznego i siebie. Jest to zadanie rozwojowe, które przypada na wiek niemowlęcy i jego pomyślna realizacja zależy od tego w jakim środowisku rodzinnym urodzi się dziecko i jaką jakość opieki i dostępności emocjonalnej dla dziecka są w stanie zapewnić jego rodzice i opiekunowie.

Spostrzeżenie Eriksona dotyczące kluczowej roli wykształcenia zdolności do zaufania we wczesnym niemowlęctwie jest spójne z obowiązującą obecnie w psychologii teorią przywiązania (attachement theory) autorstwa Johna Bowlby. Według teorii przywiązania ludzie wykształcają trzy style przywiązania: bezpieczny, unikający i unikająco-ambiwalentny. U 70% dorosłych ludzi styl nawiązywania relacji z dorosłym partnerem jest taki sam jak styl nawiązywania relacji z matką we wczesnym dzieciństwie.

Jeśli otoczenie niemowlęcia nie zdoła zapewnić mu poczucia bezpieczeństwa i opieki, które pozwolą mu wykształcić bezpieczny styl przywiązania do innych ludzi, wykształca się postawa, którą Erikson nazywa “podstawową nieufnością”. Jest to postawa w której spodziewamy się wszystkiego co najgorsze i mamy przeświadczenie, że w każdej chwili może nas spotkać coś nieoczekiwanego, przykrego i raniącego ze strony otoczenia i bliskich osób.

Taka podstawa jest żyznym gruntem pod zaburzenia lękowe i depresję. Utrudnia wchodzenie w satysfakcjonujące relacje i realizowanie swojego potencjału. Pozytywna wiadomość jest taka, że w toku psychoterapii, pracy nad sobą lub kochającego związku z osobą o bezpiecznym stylu przywiązania, zmiana stylu przywiązania i podstawowej postawy zaufania jest możliwa.

Autonomia lub wstyd i zwątpienie

Kolejne zadanie rozwojowe według Eriksona to wykształcenie poczucia autonomii. Kształtuje się we wczesnym dzieciństwie, kiedy dziecko zaczyna być w stanie różnicować swoje stany emocjonalne i funkcje fizjologiczne ciała. Jest związania z nauką wypróżniania się oraz zdobywaniem umiejętności wykonywania różnych czynności samodzielnie.

Jest to faza tak zwanego “buntu dwulatka”, kiedy mały człowiek zaczyna budować swoje poczucie autonomii i sprawczości. W tym okresie dzieci potrzebują od rodziców i opiekunów przewodnictwa, które umożliwi im w bezpiecznych i życzliwych warunkach ćwiczyć nowo nabyte umiejętności i eksperymentować z własną, nowo odkrywaną odrębnością (wyrażaną przez wciąż powtarzane przez dwulatki słowo “nie!”) oraz samodzielnością (ja sam!”).

Gdy ten etap rozwojowy się nie powiedzie, dziecko doświadcza nadmiernej kontroli ze strony rodziców lub jest besztane za kłopotliwe sytuacje, które wynikają z eksperymentowania dwulatka z własną sprawczością (rozlane mleko, zbita szklanka, ociąganie się z wyjściem “bo ja sama”), zamiast poczucia autonomii i sprawczości (z których rozwija się później zdrowe poczucie własnej wartości) dziecko pogrąża się w uczuciu wstydu i zwątpienia w siebie.

Odpowiedzią na to może być nadmierna tendencja do kontrolowania siebie (skoro nie możemy kontrolować otoczenia), nerwice natręctw (intensywna forma kontrolowania otoczenia w wybranym aspekcie np. mycia rąk)

Inicjatywa lub poczucie winy

Kolejny etap rozwojowy według Eriksona przypada na wiek do 4-5 roku życia. Dziecko w tym okresie coraz śmielej eksploruje otoczenie i korzysta z wypracowanej w poprzednim etapie rozwojowym autonomii i poczucia sprawczości. Tak styka się z konfliktami, ponieważ autonomia innych osób wchodzi w kolizję z jego dążeniami i poczuciem autonomii.

Na tym etapie dziecko uczy się norm społecznych i szuka dla siebie najlepszych ścieżek do poznawania i rozwijania. Potrzebuje na tym etapie przede wszystkim konsekwencji w wyznaczaniu granic i reguł dla jego zabawy i żądzy poznawania świata. Według Eriksona brak spójności i konsekwencji ze strony rodziców jest bardziej szkodliwy dla rozwoju psychospołecznego dziecka na tym etapie niż ich nadmierna restrykcyjność.

Dziecko potrzebuje mieć jasne ramy i granice w których wolno mu się bawić, a wewnątrz tych ram dużo swobody, miejsca na własną inicjatywę i eksperymentowanie w różnych scenariuszach zabawy. Według Ackermana i Eriksona doświadczenie nadmiernej kontroli, krytyki lub uciszania w tym okresie skutkuje wykształceniem poczucia winy zamiast poczucia inicjatywy, potrzebnej do budowania zdrowego poczucia własnej wartości i sprawnego funkcjonowania w świecie.

Robert J. Ackerman zauważa, że w rodzinach alkoholowych niespójne, niekonsekwentne zachowania są na porządku dziennym. Córku reagują na nie często zachowaniem konformistycznym i chęcią przypodobania się niestabilnym rodzicom. Tłumi to naturalną dziecięcą aktywność i zmienia kierunek skupiania uwagi dziecka z własnego rozwoju i poznawania świata, na zaspokajanie potrzeb emocjonalnych rodzica.

Z jakich powodów dzisiaj pojawia się w Tobie poczucie winy? Jeśli wywołuje je to, że po prostu jesteś sobą, być może normalna dziecięca aktywność u ciebie została wyparta przez niestosowne odczucia na swój temat. Jeżeli masz poczucie winy, gdy nie stawiasz wszystkich innych przed sobą, być może poświęciłaś swoje normalne zainteresowania i rozwój. Jeszcze gorsze jest odczuwanie winy z powodu postępowania ludzi, na których zachowanie nie masz wpływu, a mimo to bierzesz za nich odpowiedzialność.

Robert J. Ackerman, Wyrosnąć z DDA

Przydatność lub poczucie niższości

Etap rozwojowy, który Erikson nazwał fazą przydatności lub poczuciem niższości to wiek od około 6 roku życia do dorastania. W tym etapie dziecko poszukuje swojej własnej przydatności i użyteczności w systemach społecznych w których się znajduje. Opanowało już posługiwanie się różnymi narzędziami i ćwiczy się w skuteczności, cierpliwości i wytrwałości.

Dziecko jest w tej fazie bardzo wrażliwe na niepowodzenia i na utratę szacunku i statusu w grupie. Potrzebuje sukcesów i poczucia, że jego umiejętności są przydatne.

Nie wystarczy, że dziecko na tym etapie ma przydzielone zadania do wykonania w domu i w szkole. Rodzice i ważne osoby w otoczeniu dziecka muszą jeszcze przejawiać zainteresowanie tymi dokonaniami i je doceniać.

Na tym etapie kładą się podwaliny pod przyszłe nastawienie dziecka do pracy i umiejętności współpracy z innymi ludźmi. W przypadku niepowodzenia w realizacji tego zadania, dziecko wykształca sobie poczucie, że jest bezużyteczne i gorsze od innych.

Zadania młodzieńcze według Eriksona

Tożsamość lub rozproszenie

W wieku dojrzewania pod wpływem intensywnych i szybkich zmian fizycznych, pojawia się zadanie rozwojowe zbudowania na nowo swojej tożsamości. Tożsamość dziecka odchodzi w zapomnienie, zmienia się całe ciało, pojawia się popęd seksualny, bardzo ważna dla młodego człowieka jest akceptacja grupy i poczucie przynależności do innego systemu niż rodzinny. Zbudowanie siebie na nowo i skonfrontowanie się z wyobrażeniami jakie dziecko ma na swój temat, a jak jest odbierane przez innych jest treścią tego zadania rozwojowego.

W tym czasie człowiek szuka partnera życiowego i wyboru ścieżki zawodowej. Jeśli jest obciążony nierozwiązanymi konfliktami z poprzednich zadań rozwojowych, odnalezienie siebie na tym etapie będzie wyjątkowo trudne, a być może niemożliwe. Według Eriksona pojawia się wtedy dyfuzja i pomieszanie ról. Człowiek nie wie kim jest, nie potrafi obrać kierunku w swoim życiu, ma wątpliwości co do swojej tożsamości.

Bliskość lub izolacja

We wczesnej młodości pojawia się konflikt między bliskością, a izolacją od innych ludzi. Według Eriksona bliskość i intymność z drugim człowiekiem wywołuje lęk, ponieważ stwarza ryzyko zatarcia własnych granic i utraty siebie w związku z drugim człowiekiem.

Wypracowanie umiejętności nawiązywania bliskich relacji bez utraty własnego Ja jest zadaniem rozwojowym wieku młodzieńczego. W przypadku niepowodzenia na tym etapie rozwojowym pojawia się tendencja do izolowania się od innych i unikania bliskich relacji z innymi ludźmi.

Jeśli z powodzeniem przeszłaś ten etap, masz w rezultacie zdrowe poczucie miłości do siebie oraz zdolność do tego, by lubić i szczerze kochać innych. (…) na przykład ciągła uczynność w stosunku do ludzi z nadzieją otrzymania czegoś w zamian nie wprowadza bliskości między wami, zwłaszcza jeśli niczego nie dostajesz, choć się starasz (…). Taka relacja nie oznacza bliskości, a raczej to, że pozwalasz się wykorzystywać.

Robert J. Ackerman, Wyrosnąć z DDA

Zadania dorosłości według Eriksona

Generatywność lub zasklepienie się w sobie

Wyzwanie wieku dorosłego polega na wykształceniu w sobie postawy, którą Erikson nazywa “generatywnością”, “życiodajnością” czy “płodnością”. Chodzi o zdolność do dawania z siebie innym i chęcią wspierania przyszłego pokolenia. Według Eriksona jest to podstawa umiejętności rodzicielskich, która jest możliwa tylko wtedy gdy uda nam się uporać ze wszystkimi poprzednimi konfliktami i zadaniami rozwojowymi. Jest to stan w którym czujemy się pogodzeni ze sobą i czujemy, że mamy wiele do zaoferowania i dania z siebie innym.

Jeden z najczęściej wymienianych problemów dorosłych córek alkoholików, wiąże się z ich obawą, że czy są zdolne do zdrowego macierzyństwa. Nasze postawy i wartości w roli rodziców w ogromnej mierze biorą się z dzieciństwa, a szczególnie z wzorców, które wtedy obserwowaliśmy.

Robert J. Ackerman, Wyrosnąć z DDA

Osobista prawość lub poczucie odrazy

Ostatni z etapów rozwojowych wyszczególnionych przez Eriksona pojawia się w wieku dojrzałym. Wiąże się z pogodzeniem się z własnym dotychczasowym życiem, uczuciem sympatii do siebie, oraz ze świadomością niepowtarzalności i konieczności własnego istnienia, świadomością swojego miejsca w świecie.

Jest to postawa przyjęcia odpowiedzialności za swoje życie i nie obarczania winą innych ludzi czy okoliczności. Dla Ackermana jest to etap, będący synonimem koncepcji samorealizacji u Maslowa.

Istota zdrowienia wiąże się właśnie z tym ostatnim etapem. Jeśli przepracujemy wszystkie wcześniejsze stadia i staniemy się takim człowiekiem, jakim chcielibyśmy być, możemy otrząsnąć się z alkoholizmu, z pominięcia niektórych etapów rozwojowych i z siebie samych. Jesteśmy w stanie spojrzeć w lustro i uznać, że podoba nam się to co widzimy.

Robert J. Ackerman, Wyrosnąć z DDA

Jeśli spodobała Ci się temat etapów rozwojowych człowieka i tego w jaki sposób dorastanie w rodzinie dysfunkcyjnej (nie tylko alkoholowej) utrudnia prawidłowe przechodzenie kolejnych etapów i kształtowanie się dojrzałości psychospołecznej polecam książki Roberta J. Ackermana na ten temat.

Wybrane treści dostępne w Strefie Czytelnika, które mogą Ci się spodobać:

• Osobowość samopokonująca się, czyli masochistyczna
• Lęk przed sukcesem i zbieranie niesprawiedliwości
• Zniekształcenie poznawcze: Uzasadnienie emocjonalne
• Czy bliscy wystarczająco Cię wspierają? O żądaniu wsparcia słów kilka

Więcej bezpłatnych treści: 

• Bariery komunikacyjne – “brudna dwunastka” Thomasa Gordona
• Tryby w Terapii Schematów
• Schemat Wadliwość
• Jak osłabić schemat Deprywacji emocjonalnej
• Bezpieczne i pozabezpieczne style przywiązania
• Potrzeba bliskości i dotyku – eksperyment Harrego Harlow’a
• Fazy rozwoju seksualnego według WHO
• Dlaczego nie potrafię płakać? Moja historia
• Nie potrafię płakać – dlaczego?
• 8 zadań rozwojowych według Eriksona
• Osobowość samopokonująca się, czyli masochistyczna
• Wierność małżeńska, a fantazjowanie o innej osobie
• Pętla dopaminowa, jak uzależniają treści cyfrowe? (w tym social media)

Źródło:
Robert J. Ackerman, Wyrosnąć z DDA. Wsparcie dla dorosłych córek alkoholików, Feeria 2020
Zdjęcie autorstwa Bankim Desai, Unsplash