Tryby w Terapii Schematów

Twórcy Terapii Schematów wyszczególnili 10 trybów działania. Tryby są rodzajami maski, pozy, które przybieramy w reakcji na różne sytuacje życiowe. Tryby dzielą się na tryby dziecięce, rodzicielskie oraz tryby radzenia sobie. Szczególne miejsce w strukturze trybów zajmuje tryb zdrowego dorosłego lub w przypadku osób nieletnich tryb kompetentnego dziecka. Celem Terapii schematów jest rozwijanie i wzmacnianie tego trybu, zaś osłabianie nieadaptacyjnych trybów rodzicielskich (wymagającego i karzącego rodzica) i uelastycznianie trybów radzenia sobie.

Tryby radzenia sobie to tryb walki, ucieczki oraz tryb zamrożenia. To w jaki tryb wejdziemy pod wpływem stresującej lub bolesnej sytuacji zależy od parametrów danej sytuacji, naszego temperamentu, doświadczeń życiowych i osobistych preferencji związanych z wyborem strategii przetrwania. Każdy tryb jest unikalny dla danej jednostki, choć są wspólne elementy.

Pełna lista trybów w terapii schematów

Tryby dziecięce

• Wrażliwe dziecko (Vulnerable child)
• Złoszczące się dziecko (Angry child)
• Niezdyscyplinowane dziecko (Impulsive child)
• Szczęśliwe dziecko (Happy child)

Tryby radzenia sobie

• Nadkompensator (Over-compensator)
• Odłączony obrońca (Detached protector)
• Uległy poddany (Compliant surrender)

Tryby rodzicielskie

• Wymagający rodzic (Demanding parent)
• Karzący rodzic (Punitive parent)
• Troskliwy rodzic (Good parent)

Tryb zdrowego dorosłego

• Zdrowy dorosły (Healthy adult) / Kompetentne dziecko (Competent child)

Tryby radzenia sobie pod lupą

Tryby radzenia sobie w terapii schematów to: Nadmierny kompensator (walka), Odłączony obrońca (ucieczka), Uległy poddany (zamrożenie).

Nadmierny kompensator

Są osoby dla których “domyślną” strategią przetrwania jest walka. Mogą to być osoby o temperamencie choleryka, ale nie tylko. Takie osoby częściej i chętniej będą korzystały z trybów walki. Tryb walki w terapii schematów nazywa się trybem Nadmiernej kompensacji (Over-compensator mode).

Perfekcjonizm i kontrolowanie

Znajdując się w tym trybie osoba próbuje radzić sobie z trudnościami poprzez strategie, które są aktywne i kontrolujące. Celem tych strategii jest zrekompensowanie sobie wyobrażonych lub realnych niedostatków (np. głębokiego poczucia bycia skazanym na porażkę – schemat Porażka w Terapii Schematów albo głębokiego poczucia bycia wadliwym – schemat Wadliwość w Terapii Schematów lub odizolowanym społecznie – schemat Izolacja Społeczna).

Może się to przejawiać w perfekcjonizmie i potrzebie kontrolowania. Przy czym warto zauważyć, że perfekcjonizm i potrzeba kontrolowania może skupiać się na świecie zewnętrznym (chęć kontrolowania zachowania i samopoczucia innych ludzi, fizycznego otoczenia, osiągnięć swoich i bliskich, swojego własnego zdrowia, ciała, wyglądu, wagi) jak i być skierowana wewnętrznie (chęć ścisłego kontrolowania własnego zachowania, ekspresji emocji, ważenie w głowie każdego wypowiadanego słowa bez względu na wagę interakcji).

Mówiąc obrazowo osoba w trybie nadmiernej kompensacji, która walczy za pomocą perfekcji, wszystko musi zrobić jak najlepiej. Gdy wymaga się od niego 60-80% on zrobi 150% i będzie się biczował poczuciem winy, że nie dość dobrze się stara i że mógłby jeszcze lepiej.

Jeśli tryb nadmiernej kompensacji przyjmuje bardziej formę kontrolowania, wokół takiej osoby wszystko musi być dopięte na ostatni guzik i pod jej kontrolą. Jeśli coś nie idzie po myśli naszego podejrzliwego nadmiernego kontrolera, zakłada on, że z pewnością jest to uczynione złośliwie i przeciwko niemu, by popsuć mu plany i humor.

Zeszyt terapeutyczny do wsparcia Terapii Schematów

‼️ To nie jest e-book do czytania miesiącami. To jest praktyczny Zeszyt Terapeutyczny, który przyswoisz w kilka wieczorów, a następnie będziesz w stanie wprowadzić realną zmianę w swoim życiu stosując się do wskazówek i zaproponowanych ćwiczeń.

Czy jesteś gotowa na poprawę jakości swojego życia w cenie pizzy?

Wywyższanie się i atakowanie innych

Przejawami trybu nadmiernej kompensacji jest również wyolbrzymianie własnych możliwości, osiągnięć i siły poprzez tworzenie pozorów, przechwałki i branie na siebie zbyt dużych wyzwań. Inny przejaw nadmiernej kompensacji to stosowanie ataków wyprzedzających. Człowiek w wyniku swoich schematów postrzega neutralne osoby lub sytuacje jako potencjalnie zagrażające i decyduje się na stosowanie ataków wyprzedzających, np. wystosowanie ostrej krytyki zanim ktoś zdąży skrytykować jego.

Odłączony obrońca

Osoby, których domyślną reakcją na zagrożenie jest ucieczka i wycofanie (mogą to być flegmatycy i melancholicy, ale nie tylko) częściej mogą się odnaleźć w trybie ucieczki. Tryb ucieczki w Terapii Schematów nazywa się Odłączonym obrońcą (Detached protector). Zachowania w tym trybie obejmują wszelkie sposoby na ucieczkę od problemu: narzekanie, odkładanie na później, deprecjonowanie, ociąganie się i prokrastynację, znieczulanie (substancje znieczulające: alkohol, nikotyna, marihuana i inne narkotyki), rozpraszanie się (rozrywka, substancje poprawiające nastrój: słodycze, alkohol, marihuana, inne narkotyki), imprezowanie itd.), odcinanie się.

Uciekanie od trudnych emocji w trybie Odłączonego Obrońcy może przyjąć pozę Luzaka, odcięcia się od trudnych emocji, zdystansowanie, wyśmiewania i bagatelizowania. Przyjmowania wszystkiego na “chłodno” i bez emocji. Z zewnątrz taka osoba wydaje się lekko podchodzić do życia i niczym się nie przejmować, bagatelizować trudne tematy i nie angażować się. Wewnątrz może odczuwać silną nudę i pustkę, nie jest świadoma odciętych od siebie emocji przez co nie rozumie swojej pustki.

Inna forma trybu Odłączonego Obrońcy to poza “z głową w chmurach”. Osoba wydaje się nieobecna duchem, ciężko z nią nawiązać kontakt, dużo czasu spędza w swoich myślach. Unika kontaktu ze światem i ludźmi, unika zaangażowania. Może też gardzić “ziemskimi problemami” i całą swoją uwagę poświęcać sprawom “większej wagi” – ideami, duchowością, problemami globalnymi itd.

Kolejna poza jaką może przyjąć człowiek w trybie Odłączonego obrońcy to poszukiwanie stymulacji, ukrywanie w Internecie lub bycie “dziwakiem”. Taka osoba radzi sobie z trudnymi emocjami poprzez znieczulenie się aktywnościami kojącymi lub stymulującymi. Może to być nadmierne, niekontrolowane przebywanie w internecie (ucieczka w internet), objadanie się, palenie papierosów, picie alkoholu, oglądanie pornografi, gry hazardowe, nadmierne uprawianie sportu. Osoba nie jest świadoma lub jest świadoma w ograniczonym zakresie drzemiących w niej trudnych emocji. Jedyne czego jest świadoma to przymusu angażowania się w daną formę samoukojenia lub stymulacji pomimo świadomości, że jest szkodliwa i destrukcyjna dla życia danej osoby. Pomimo podejmowanych prób “siły woli”, osoba wraca do swoich nałogów i destrukcyjnych zachowań, ponieważ nie zna jeszcze innych metod radzenia sobie z trudnymi emocjami (których istnienia zazwyczaj nie jest świadoma przez mechanizm wyparcia).

Uległy poddany

Są też osoby, które najlepiej się odnajdują w reakcji zamrożenia, zastygnięcia. Takie osoby często pod wpływem bodźca postrzeganego jako zagrażający będą korzystały z trybu Uległy poddany (Compliant surrender). W takim trybie negują swoje potrzeby i emocje, tłumią potrzebę konfrontacji lub ucieczki i angażują swoje zasoby siły woli, by jakoś “przeżyć” daną sytuację, znieść dyskomfort i zmusić się do podporządkowania innym lub okolicznościom zewnętrznym. Ten tryb ma sporo wspólnego ze zjawiskiem wyuczonej bezradności, kiedy człowiek poddaje się biernie biegowi wydarzeń i nie znajduje w sobie sił, by modyfikować swoje położenie i okoliczności.

Czy tryby to coś złego?

Czy celem terapii schematów jest usunięcie trybów? Nie. Tryby nie są czymś złym. Tryby to nasze mechanizmy obronne, strategie przetrwania i radzenia sobie, które wypracowaliśmy by chronić nasze wewnętrzne dziecko. Można metaforycznie powiedzieć że tryby stosujemy, by chronić nasze wrażliwe, głęboko schowane w środku nas samych “serce” przez zranieniem i złamaniem.

Terapia nie usuwa mechanizmów obronnych ani trybów

W wyniku terapii żadne mechanizmy obronne nie zostaną usunięte. Są nam potrzebne i wykształciliśmy je z powodu ważnych powodów w historii naszego życia. Z powodzeniem chroniły nas najlepiej jak umiały w danym czasie.

Problematyczna jest sytuacja, kiedy wykształcone w dzieciństwie sposoby radzenia sobie, które sprawdzały się bezradnemu i zależnemu od innych dziecku są wciąż stosowane przez dorosłego człowieka, który dysponuje zupełnie innymi możliwościami działania i wpływu niż tamto dziecko.

Celem terapii jest uświadomienie sobie stosowania trybów

Celem terapii jest umożliwienie pacjentowi świadomego stosowania trybów oraz uelastycznienie ich na tyle, by pacjent był w stanie je stosować zgodnie z obecną, realistyczną oceną danej sytuacji z pozycji dorosłego (Tryb zdrowego dorosłego), a nie dziecka.

Przykład celowego stosowania trybu Odłączonego obrońcy

Na przykład jeśli dorosły człowiek przechodzi trudniejszy okres i czuje się przytłoczony ilością zadań w pracy lub nieprzyjemnych wydarzeń w życiu osobistym może podjąć świadomą decyzję, by skorzystać z trybu Odłączonego Obrońcy (ucieczka) i spędzić jeden cały wieczór na oglądaniu ulubionych seriali albo na spotkaniach ze znajomymi i kompletnym odcięciu się myślami i emocjami od tego co mu sprawia trudność. Skorzystanie z tego trybu w świadomy sposób, po to by uciec na jakiś czas od przytłaczających sytuacji i odzyskać siły do mierzenia się z wyzwaniami jest zupełnie normalnym, adaptacyjnym zachowaniem i nie wymaga terapii.

Przykład braku kontroli nad trybem Odłączonego obrońcy

W tej samej sytuacji jednak człowiek może stosować tryb Odłączonego Obrońcy w sposób nieadaptacyjny, szkodliwy dla siebie i niekontrolowany. Zamiast odzyskać siły w czasie przeznaczonym na odpoczynek i regenerację, a następnie zmierzyć się z trudnymi zadaniami w pracy, podzielić sobie pracę na etapy, poprosić o więcej czasu lub wsparcie w wykonaniu ich ucieka od tematu, zwleka, nie komunikuje swoich trudności, prokrastynuje, obwinia innych, spędza czas poświęcony na pracę na przeglądaniu social media, codziennie znieczula się maratonami serialów i śmiesznymi TikTokami.

Dzieje się to wbrew jego woli, ponieważ wolałby się znajdować w trybie zdrowego dorosłego i mierzyć się z zadaniami. Nie jest jednak w stanie tego od siebie wyegzekwować, tryb zdrowego dorosłego jest u niego zbyt słaby i kontrolę przejmuje tryb Odłączonego Obrońcy, co jest powodem poczucia winy, porażki i własnej niekompetencji. Doświadczanie trudnych emocji z powodu nadmiernego stosowania trybu Odłączonego Obrońcy (prokrastynowanie) dodatkowo obciąża pacjenta i prowokuje do dalszego uciekania i odcinania się od problemu, by zmniejszyć odczuwane napięcie.

W takiej sytuacji człowiek może uznać, że potrzebuje pomocy terapeuty, by wzmocnić tryb zdrowego dorosłego, a osłabić i uelastycznić tryb odłączonego obrońcy, który uruchamia się wbrew woli pacjenta i utrudnia mu realizację jego celów życiowych i funkcjonowanie w kontekstach społecznych.

Tryby dziecięce

Wrażliwe dziecko (vulnerable child)

W każdym z nas żyje wewnętrzne, wrażliwe dziecko. Wszystkie tryby i schematy jakie wykształciliśmy, którymi się posługujemy, służą ochronie tego wrażliwego dziecka.

Stefanie Stahl napisała całą książkę na temat wrażliwego dziecka, zatytułowaną “Odkryj swoje wewnętrzne dziecko. Klucz do rozwiązania (prawie) wszystkich problemów”. Bardzo polecam, w sposób przystępny objaśnia naturę wrażliwego, wewnętrznego dziecka.

Tryb wrażliwego dziecka to z jednej strony dziecko, którym kiedyś byliśmy. Dziecko, które być może doświadczyło rozczarowań, frustracji, braku zrozumienia i nadużyć przekraczających jego zdolności do pomieszczenia w sobie tych stanów. W reakcji wykształciło strategie obronne mające na celu ochronę samego siebie i niedopuszczenie do ponownego zranienia. Strategie obronne to tryby, które opisuję w tym artykule, schematy oraz przekonania.

Wrażliwe dziecko reprezentuje to kim naprawdę jesteśmy, naszą prawdziwą naturę, naturalne talenty i zainteresowania. Wrażliwe dziecko jest również dzieckiem podatnym na zranienie.

Uczucia wrażliwego dziecka

Będąc w tym trybie możemy odczuwać: samotność, wyizolowanie, smutek, poczucie bycia niezrozumianym, poczucie bycia niewspieranym, poczucie wadliwości, przytłoczenia, braku kompetencji, wątpienie w siebie, bezradność, beznadzieja, przerażenie, niepokój, zmartwienie, poczucie bycia ofiarą, poczucie bycia bezwartościowym, niekochanym, niegodnym miłości, zagubionym, pozbawionym kierunku, delikatność, słabość, poczucie bycia pokonanym, pozbawiony mocy, wykluczenie, pesymizm.

Złoszczące się dziecko (angry child)

Złoszczące się dziecko to tryb, w którym wypływają z nas spontanicznie uczucia złości w odpowiedzi na niespełnienie naszych kluczowych potrzeb (fizycznych i psychicznych) lub naruszenie naszych granic. Kluczowe potrzebami są: odpowiednia ilość regenerującego snu, odżywczego pożywienia (popcorn lub ciastko nie ukoi Złoszczącego się dziecka), wody, bezpieczeństwa, bliskiego dotyku, miłości, zrozumienia, uznania, szacunku, rozwoju, eksploracji, odpoczynku, regeneracji.

Uczucia złoszczącego się dziecka

Intensywna złość, wściekłość, frustacja, niecierpliwość

Niezdyscyplinowane dziecko (Impulsive child)

Pojawia się w odpowiedzi na niespełnienie potrzeb i impulsów, które nie są kluczowe (kluczowe potrzeby wypisałam powyżej w akapicie dotyczącym Złoszczącego się dziecka). Tryb, który w Terapii Schematów nazywa się niezdyscyplinowane dziecko działa w egoistyczny i niekontrolowany sposób, ma problemy z odroczeniem gratyfikacji. Ale jest to również tryb, który umożliwia realizację naszych pasji i marzeń, hobby i potrzeby samorealizacji naszego wrażliwego dziecka. Impulsywne dziecko ma w sobie moc zawalczyć o przestrzeń do realizowania naszego potencjału.

Jeśli chcesz popracować nad Trybem Złoszczącego się Dziecka możesz to zrobić w Zeszycie Terapeutycznym do wsparcia terapii schematów 🙂

Zeszyt terapeutyczny do wsparcia Terapii Schematów

‼️ To nie jest e-book do czytania miesiącami. To jest praktyczny Zeszyt Terapeutyczny, który przyswoisz w kilka wieczorów, a następnie będziesz w stanie wprowadzić realną zmianę w swoim życiu stosując się do wskazówek i zaproponowanych ćwiczeń.

Czy jesteś gotowa na poprawę jakości swojego życia w cenie pizzy?

Uczucia niezdyscyplinowanego dziecka

Złość, wściekłość, frustracja, niecierpliwość (pojawiające się w odpowiedzi na zachcianki i pragnienia, a nie kluczowe potrzeby jak przy aktywowaniu się trybu Złoszczącego się dziecka). Ale również pasja, radość, natchnienie, euforia w odpowiedzi na zrealizowanie tych pragnień.

Szczęśliwe dziecko (Happy child)

Tryb, który pojawia się gdy wszystkie kluczowe potrzeby są regularnie zaspokajane. Mając dostęp do swojego wewnętrznego szczęśliwego dziecka człowiek ma wszelkie zasoby by dbać o samego siebie i o otaczających go ludzi. Można powiedzieć, że znajduje się w stanie aktywności parasympatycznego układu nerwowego. Ten stan niektórzy badacze nazywają stanem zaangażowania społecznego. W tym stanie nasze relacje są najlepiej pielęgnowane, ciało może się najlepiej regenerować i trawić, a kreatywne myślenie pojawia się spontanicznie.

Uczucia szczęśliwego dziecka

Poczucie bycia kochanym, zadowolonym, połączonym z innymi, usatysfakcjonowanym, spełnionym, chronionym, akceptowanym, chwalonym, wartościowym, odżywionym, prowadzonym, zrozumianym, pewnym siebie, kompetentnym, samodzielnym, polegającym na sobie, bezpiecznym, silnym, posiadającym kontrolę, zdolnym do adaptacji, włączonym do społeczności, optymistycznym, spontanicznym, kreatywnym.

Nieadaptacyjne tryby rodzicielskie

Powstają w wyniku uwewnętrznienia niegdyś zewnętrznych, nierozwiązanych konfliktów między potrzebami dziecka a wymaganiami i oczekiwaniami rodziców. Nadmiernie krytyczny, wymagający rodzic, który nie zaspokaja potrzeb dziecka zostaje uwewnętrzniony w psychiczną figurę Wymagającego lub Karzącego rodzica, powszechnie nazywaną w nurcie terapii poznawczo-behawioralnej wewnętrznym krytykiem.

Wymagający rodzic

Tak zwany wewnętrzny krytyk. W tym trybie bezlitośnie krytykujemy się i poniewieramy za najmniejsze odstępstwa od wyobrażonego ideału i niespełnienie własnych wyśrubowanych wymagań wobec siebie. W trybie wymagającego rodzica możemy chcieć mieć siebie pod ścisłą kontrolą i pragnąć osiągnąć wysoki status by osiągnąć satysfakcje i poczucie bycia akceptowanym i wystarczająco dobrym. Tryb wymagającego rodzica może również przejawiać się w inny sposób – jako wewnętrzny przymus bycia skromnym, altruistycznym, dbającym o potrzeby innych i przedkładającym dobro innych nad własne. Inny wymiar wewnętrznego krytyka i trybu wymagającego rodzica może stawiać bardzo wysoko poprzeczkę jeśli chodzi o osobistą produktywność i efektywność, zakaz “marnowania” czasu czy zakaz wyrażania spontanicznych i szczerych uczuć.

Karzący rodzic

Uwewnętrzniona figura surowego karzącego rodzica. Poczucie lub przekonanie, że ludzie zasługują na ukaranie i potępienie za pomocą wyszydzania, obarczania winą, karania i przemocowe traktowanie. Wiara, że zasady i dobre zachowanie może być jedynie wymuszone za pomocą aktywnej, agresywnej postawy, a nie po prostu przez chęć współpracowania i stosowania tych zasad.

Człowiek może być bardziej świadomy stosowania takiego podejścia do samego siebie lub rozciągać świadomość swoich karzących zachowań również na inne osoby. Z wielkim prawdopodobieństwem jeśli zachowuje się przemocowo i karząco wobec siebie, znajdą się sytuacje w których w taki sam sposób jak siebie, potraktuje inne osoby. Zwłaszcza bliskie i zależne, które na jakimś poziomie świadomości człowiek uznaje za przedłużenie siebie (typowo: dzieci, partner, rodzice). Tryb karzącego rodzica wierzy, że za każde odstępstwo od należy się surowa kara.

Tryb Zdrowego dorosłego

Celem Terapii Schematów jest wzmocnienie trybu zdrowego dorosłego. Jest to tryb zinternalizowania pozytywnych wzorców rodzicielskich, proaktywności, odpowiedzialności, opanowania i umiejętności ukierunkowania siebie. Jest to tryb, który dba o zaspokojenie potrzeb trybów dziecięcych (wrażliwe dziecko, złoszczące się dziecko, impulsywne dziecko) w sposób akceptowany społecznie i dostosowany do obecnej sytuacji. Posiada realistyczne wyobrażenie na swój własny temat i na temat otaczającej rzeczywistości.

Jeśli chcesz pogłębić swoją pracę i zrozumienie jak Tryby Schematów działają u Ciebie skorzystaj z Zeszytu Terapeutycznego do wsparcia Terapii Schematów 🙂

Wpisy o Terapii Schematów dostępne w Strefie Czytelnika
🔒 Jak osłabić schemat Wadliwość
🔒 Schemat Izolacja społeczna
🔒 Schemat Izolacja Społeczna – moja osobista historia
🔒 Przykład aktywowania się schematu Izolacja Społeczna
🔒 Schemat Porażka w Terapii Schematów
🔒 Schemat Podatność na zranienie lub zachorowanie
🔒 Jak osłabić schemat Podatność na zranienie i zachorowanie
🔒 Schemat Nadmierne Wymagania
🔒 Jak osłabić schemat Nadmiernych Wymagań
🔒 Schemat Podporządkowanie się
🔒 Jak osłabić schemat Podporządkowanie
🔒 Schemat Deprywacja emocjonalna