Strata bliskiej osoby to jedno z najtrudniejszych doświadczeń, z jakimi musi zmierzyć się człowiek. żałoba to naturalna reakcja na stratę, Jeżeli śmierć bliskiej osoby jest nagła i nieprzewidziana, reakcja jest nacechowana uczuciami takimi, jak szok, złość i wyparcie.
Etapy żałoby Są sprawą bardzo indywidualną i u każdego proces ten będzie przechodził w różnym tempie.
Objawy żałoby
Objawy żałoby mogą być różne i dotyczyć wielu obszarów funkcjonowania człowieka. Do najczęstszych należą:
Objawy emocjonalne:
- smutek i przygnębienie,
- uczucie pustki,
- gniew, złość,
- poczucie winy,
- lęk i niepokój,
- poczucie osamotnienia,
- bezsilność.
Objawy fizyczne:
- bezsenność lub nadmierna senność,
- brak apetytu lub objadanie się,
- zmęczenie,
- bóle głowy, brzucha, problemy z układem pokarmowym,
- obniżona odporność.
Objawy poznawcze:
- trudności z koncentracją,
- problemy z pamięcią,
- obsesyjne myślenie o osobie zmarłej,
- dezorientacja.
Objawy behawioralne:
- wycofanie się z kontaktów społecznych,
- unikanie miejsc i sytuacji przypominających o zmarłym,
- zmiana codziennych nawyków,
- nadużywanie substancji psychoaktywnych.
Żałoba może trwać od roku do nawet dwóch lat – najczęściej dłuższy okres żałoby przeżywają kobiety, które utraciły dziecko, ale nie tylko. Wiele zależy od związku z osobą, która odeszła. Z czasem zaczynamy godzić się ze stratą i uczyć się funkcjonować na nowo.
Etapy żałoby
Modelem najczęściej przywoływanym w kontekście żałoby jest teoria Elisabeth Kübler-Ross, która wyróżniła pięć etapów:
1.Zaprzeczenie
Pierwszym odruchem wobec wiadomości o stracie jest często niedowierzanie. „To niemożliwe”, „to nie mogło się wydarzyć” – to myśli, które mają na celu ochronę psychiki przed przytłaczającym bólem. Zaprzeczenie może trwać krótko lub rozciągać się na dłuższy czas.
2. Gniew
Gdy dociera do nas realność straty, często pojawia się gniew. Może być skierowany na innych ludzi, na zmarłego, na siebie, a nawet na Boga lub los. To etap pełen emocji, które wymagają ujścia i zrozumienia.
3. Targowanie się
Osoba pogrążona w żałobie może próbować „negocjować” z losem: „Gdybym tylko zrobił to inaczej…”, „Może da się cofnąć czas…”. To forma poszukiwania sensu, ale też próba odzyskania kontroli nad sytuacją.
4. Depresja
Etap, w którym emocje osiągają swoje największe nasilenie. Często towarzyszą mu objawy depresyjne: poczucie beznadziei, utrata zainteresowań, izolacja, a nawet myśli samobójcze. W tej fazie konieczne może być wsparcie specjalisty.
5. Akceptacja
Ostatni etap to pogodzenie się ze stratą. Nie oznacza to zapomnienia czy braku tęsknoty, ale przyjęcie faktu odejścia bliskiej osoby i gotowość do życia na nowo. Wiele osób na tym etapie znajduje sposób na zachowanie pamięci o zmarłym w sposób dający ukojenie.
W 2020 r. przeprowadzono badania, w których naukowcy próbowali opisać różne rodzaje żałoby:
żałoba antycypacyjna proces żałoby rozpoczyna się jeszcze przed śmiercią bliskiej osoby, Żałoba antycypacyjna (przedwczesna, antycypowana) to szczególny rodzaj żałoby, który pojawia się przed faktyczną utratą bliskiej osoby, zazwyczaj w przypadku przewlekłej lub terminalnej choroby. Osoby doświadczające tej formy żałoby zaczynają proces emocjonalnego rozstawania się jeszcze przed śmiercią chorego.
żałoba powszechna przezywa ją około 50-85 proc. społeczeństwa. Odczuwamy w niej typowe emocje (odrętwienie, szok, niedowierzanie, zaprzeczenie), które występują bezpośrednio po śmierci, zwłaszcza nagłej śmierci
naturalna reakcja na stratę, która z czasem łagodnieje. Towarzyszy jej ból, tęsknota, ale z biegiem miesięcy emocje stopniowo słabną, a osoba oswaja się z nową rzeczywistością.
żałoba skomplikowana najczęściej powiązana jest z ciężką depresją i stanami lękowymi, żałoba, która nie przebiega w typowy sposób. Może się przedłużać, wiązać z zaburzeniami psychicznymi lub brakiem adaptacji do życia po stracie. Osoba może utknąć w jednym z etapów żałoby i nie być w stanie iść dalej.
żałoba długotrwała — to rodzaj żałoby skomplikowanej, która objawia się intensywnym smutkiem po upływie 12 miesięcy, a w przypadku dzieci i młodzieży — po upływie sześciu miesięcy. Jej intensywność może prowadzić do niepełnosprawności. „Diagnostic and statistical manual of mental disorders” zakwalifikował żałobę długotrwałą jako niezależne zaburzenie.
Żałoba u dzieci i młodzieży
Dzieci i nastolatki przeżywają żałobę inaczej niż dorośli. Młodsze dzieci mogą nie rozumieć ostateczności śmierci, a ich emocje mogą objawiać się przez zachowanie: agresję, wycofanie, zaburzenia snu. Nastolatki często maskują uczucia, odcinając się emocjonalnie. W obu przypadkach kluczowa jest szczera rozmowa, obecność i zapewnienie poczucia bezpieczeństwa.
Rola rytuałów i symboli w żałobie
Rytuały pogrzebowe, zapalanie zniczy, wspólne modlitwy czy obchodzenie rocznic śmierci pomagają nadać sens stracie i umożliwiają wyrażenie emocji. Symboliczne gesty, takie jak sadzenie drzewa pamięci czy noszenie biżuterii po zmarłym, mogą być formą zachowania więzi.
Kondolencje – co mówić? Jak złożyć?
Kondolencje to sposób wyrażenia współczucia osobie pogrążonej w żałobie. Choć słowa nie są w stanie zlikwidować bólu, mogą być ważnym gestem wsparcia i obecności. Oto kilka przykładów formuł kondolencyjnych:
Proszę przyjąć moje najszczersze wyrazy współczucia.”
Łączę się z Państwem w bólu po stracie bliskiej osoby.”
Pamiętaj, że zawsze możesz na mnie liczyć”,
„Gdybyś czegoś potrzebował/a, zadzwoń do mnie”.
Czy żałoba zawsze przebiega według schematu?
Nie. Choć model Kübler-Ross jest pomocny w zrozumieniu zjawiska, żałoba jest bardzo indywidualnym procesem. Etapy mogą się przeplatać, powtarzać, a nawet przebiegać w zupełnie innej kolejności. Czas trwania żałoby także jest zmienny – może trwać miesiące, a nawet lata.
Jak wspierać osobę w żałobie?
Obecność, zrozumienie i cierpliwość są kluczowe.
Nie oceniaj – pozwól przeżywać emocje tak, jak przychodzą.
Słuchaj – czasem sama obecność i otwartość na rozmowę są bezcenne.
Nie pocieszaj na siłę – zdania w stylu „czas leczy rany” mogą bardziej zaszkodzić niż pomóc.
Zaproponuj pomoc praktyczną – np. w codziennych obowiązkach.
Zachęcaj do sięgnięcia po pomoc specjalisty, gdy ból nie słabnie przez długi czas.
Kiedy żałoba przekształca się w problem?
W niektórych przypadkach żałoba może przybrać formę patologiczną, np. w postaci żałoby przewlekłej czy depresji. Objawy utrzymujące się przez wiele miesięcy bez poprawy, poczucie braku sensu życia, myśli samobójcze czy niemożność funkcjonowania w codzienności to sygnały, że potrzebna jest pomoc psychologiczna lub psychiatryczna.
Podsumowanie
Żałoba jest bolesnym, ale potrzebnym procesem. Choć każdy przechodzi ją inaczej, zrozumienie jej mechanizmów i objawów pozwala lepiej przejść przez ten trudny czas. Warto pamiętać, że żałoba to nie oznaka słabości, lecz wyraz miłości i przywiązania. Dajmy sobie prawo do przeżywania smutku i szukania pomocy, kiedy tego potrzebujemy.
M. Keirse, Smutek, strata, żałoba, Radom 2004;
P. Krakowiak, Strata, osierocenie i żałoba. Poradnik dla pomagających i dla osób w żałobie, Gdańsk 2008;
J. Strojnowski, Gdy odchodzą bliscy, „Charaktery” nr 4/1998.
