W ciągu życia u każdej jednostki formuje się własna tożsamość, którą można rozpatrywać z wewnętrznej perspektywy człowieka. Składają się na nią zarówno tożsamość osobista, jak i społeczna. Tożsamość osobista i społeczna kształtują się i zmieniają się w przeciągu całego życia.

Tożsamość osobista

Za kształtowanie tożsamości osobistej odpowiada rozwój struktury „Ja”. W jaki sposób się to wyraża? Przede wszystkim w postrzeganiu siebie jako osoby wyjątkowej i niepowtarzalnej. Kształtujemy własne cele, wartości oraz standardy, które mają dla nas znaczenie. To z kolei przekłada się na nasze przekonania, motywacje, potrzeby, zainteresowania oraz sposób myślenia i oceniania siebie oraz otoczenia. Tożsamość jednostki, według psychologów, to zbiór wspomnień, sądów, emocji, uczuć, wyobrażeń i planów dotyczących siebie. To także odpowiedź na pytanie: „Kim jestem?”. Wyznacza ona stałość oraz spójność naszych zachowań w czasie. Osiągnięcie pełnej tożsamości pozwala m.in. na poczucie pewności siebie i własnej wartości, nawet w obliczu zmieniających się warunków zewnętrznych.

Tożsamość społeczna

Jako jednostki, funkcjonujemy w społeczeństwie. W związku z tym każdy człowiek kształtuje także swoją tożsamość społeczną. W tym obszarze formujemy pojęcie „My”, co oznacza, że powiązujemy swoją osobę z innymi ludźmi. Identyfikujemy się z ich celami, potrzebami, zasadami i sposobami postępowania. Struktura „My” ujawnia się w procesie identyfikowania siebie jako jednostki, która jest częścią szerszej wspólnoty. Dzieje się to, gdy odczuwamy więź i przynależność do innych osób. W tym kontekście dzielimy się również kategoriami, które służą opisowi naszej tożsamości osobistej, ale także włączają współdziałanie z otoczeniem i poddanie się jego wpływowi. To przeciwstawia się „ja osobistemu”, które jest wyłącznie wynikiem osobistych refleksji i doświadczeń.

Jak łączą się tożsamość społeczna i osobista?

Te dwie struktury tożsamości – osobista i społeczna – wchodzą w interakcję, współtworząc naszą pełną tożsamość, w tym również nasze role społeczne. Jest to proces stopniowy, który jest także związany z naszą biologią. Od najmłodszych lat, począwszy od dzieciństwa, gdzie kształtujemy nasze własne „Ja”, poprzez okres szkolny, w którym wkraczamy w społeczność i rozwijamy pojęcie „My”. Początek tej drogi wyznaczają bliskie relacje, szczególnie z matką w okresie niemowlęcym, a potem kolejne kontakty interpersonalne w wieku przedszkolnym i szkolnym. W okresie szkolnym oraz dorastania zaczynamy uczestniczyć w życiu instytucji i różnych społeczności. W tym czasie podejmujemy różne role społeczne i najczęściej wtedy szeroko eksplorujemy i testujemy siebie oraz nasze otoczenie. Z biegiem czasu, wchodząc w dorosłość, uczymy się zasad i reguł rządzących naszymi rolami, skutecznie je wypełniając. W tym okresie kształtuje się także jedna wspólna tożsamość, w której łączą się różne obszary naszego życia. Tożsamość osobista i społeczna nie są odrębnymi bytami. Są one raczej dwoma aspektami tej samej całości – tożsamości jednostki, która dąży do osobistego rozwoju, opierając się na wcześniej nabytych rolach społecznych oraz umiejętnościach adaptacyjnych w społeczeństwie. Jak kształtuje się i zmienia się tożsamość osobista i społeczna na przestrzeni życia? Omówię to poniżej.

Tożsamość małych dzieci

Między 2. a 6. rokiem życia dziecko zaczyna dostrzegać, że jest odrębną jednostką. Na początku postrzega siebie w kontekście zewnętrznych cech. Pamięta jak się bawić, szybko biegać czy wysoko skakać. W wieku przedszkolnym zaczyna rozumieć różne role społeczne i używa tych ról w zabawach, np. „ja będę mamusią, a ty tatusiem”. Dziecko w tym wieku nie ocenia siebie lub innych przez pryzmat cech ciągłych, wewnętrznych cech.

W szkole podstawowej, od około 7 i 8 roku życia, dzieci zaczynają definiować siebie w bardziej abstrakcyjny sposób, opierając się na wewnętrznych wartościach. Wzrost samooceny staje się bardziej złożony, a ocena innych osób przestaje dotyczyć tylko zewnętrznych cech. Dzieci w tym okresie tworzą pierwsze przyjaźnie, a ich poczucie tożsamości coraz bardziej opiera się na grupie rówieśniczej. Dziecko, oprócz tego, że potrafi określić że szybko biegnie (ok. 5 rok życia), od teraz potrafi określić, że „biega lepiej, niż inni”.

Poszukiwanie tożsamości u nastolatków

W okresie adolescencji młodzi ludzie stają przed wyzwaniem ukształtowania swojej tożsamości. Z jednej strony jest to czas poszukiwania siebie, a z drugiej – dużych zmian związanych z dojrzewaniem fizycznym i emocjonalnym. Nastolatkowie rozwijają bardziej złożoną samoocenę, uwzględniającą aspekty ideologiczne, takie jak poglądy i wartości. Mogą przeżywać kryzys tożsamości, niepewność dotyczącą roli społecznej, co często prowadzi do wyrażania siebie poprzez grupy rówieśnicze i subkultury. W tym okresie nastolatkowie testują różne role społeczne i poszukują akceptacji wśród rówieśników.

Tożsamość w wieku dorosłym

W dorosłości proces kształtowania tożsamości staje się bardziej stabilny, związany z nowymi rolami społecznymi, jak małżonek, rodzic czy pracownik. Podczas tego okresu ludzie dążą do samodzielności i spełnienia zawodowego, często stając przed ważnymi decyzjami dotyczącymi życia osobistego i zawodowego. W tym czasie istotne stają się także relacje interpersonalne oraz umiejętność łączenia ról zawodowych z rodzinnymi. Wartości i cechy osobowościowe mogą się zmieniać, a niektóre osoby zaczynają poszukiwać większej równowagi między pracą a życiem osobistym.

Tożsamość wieku średniego

W okresie od 40. do 55. roku życia wiele osób zaczyna zmieniać swoje wartości, zwracając większą uwagę na refleksję nad przeszłością i introspekcję. Zamiast sukcesów i indywidualizmu, pojawia się zainteresowanie troską o innych, szczególnie młodsze pokolenie, oraz chęć pełnienia roli przewodnika. W tym czasie zaczynamy oceniać osiągnięcia życiowe i akceptować niezmienność przeszłości. Pojawiają się także zmiany społeczne, takie jak opuszczenie domu przez dzieci, rozwody czy zmiany fizjologiczne, które stanowią duże wyzwanie. Negatywne skutki tych wydarzeń, jak utrata pracy, są szczególnie silnie odczuwalne w średnim wieku. Zwiększa się potrzeba wsparcia społecznego, które pomaga łagodzić kryzysy życiowe. Osoby w tym wieku pełnią rolę opiekunów, w taki sposób, że łączą pokolenia starsze i młodsze w rodzinach.

Tożsamość późnej dorosłości

Erikson uważał, że kluczowym elementem późnej dorosłości jest osiągnięcie integralności, co wiąże się z zaakceptowaniem siebie i swoich wyborów. Istotne jest pogodzenie się z życiem i nadchodzącą śmiercią. Badania pokazują, że w tym okresie ludzie mniej boją się śmierci i częściej mają pozytywne wspomnienia z życia. Ważnym aspektem jest także wsparcie społeczne, które zwiększa satysfakcję z życia, a także samoocena, zdrowie i poczucie pewności siebie. Przejście na emeryturę wiąże się z utratą roli pracownika, a śmierć rodziców zmienia rolę dziecka. Rola rodzica może pozostać, ale zmieniają się wymagania związane z niezależnością dzieci. W późnej dorosłości niektóre role tracą na znaczeniu, co może prowadzić do izolacji, ale także daje szansę na wyrażenie indywidualności. Zmiany zawodowe mogą wpłynąć na dochody, zdrowie i relacje z innymi.

Proces kształtowania tożsamości osobistej i społecznej jest nieustanny i wpływa na nasze życie przez całe życie. Z biegiem lat zmieniają się zarówno nasze osobiste wartości, jak i role społeczne, które odgrywamy. W każdej z faz życia, od dzieciństwa po późną dorosłość, zmagamy się z różnymi wyzwaniami, które kształtują nasze poczucie tożsamości. Tożsamość osobista i społeczna nie są odrębne, lecz współistnieją i wzajemnie się przenikają, tworząc pełny obraz jednostki w społeczeństwie.

Literatura

1. Bee, H., & Boyd, D. R. (2008). Psychologia rozwoju człowieka. Wydawnictwo Zyska i S-ka.
2. Brzezińska, A. (2000). Społeczna psychologia rozwoju (Vol. 3). Scholar.