Tożsamość to jedno z kluczowych pojęć w psychologii rozwoju człowieka. Odnosi się do tego, kim jesteśmy, co o sobie myślimy, jak postrzegamy swoją rolę w społeczeństwie i w jakim kierunku zmierzamy w życiu. Rozwijanie tożsamości to złożony, wieloetapowy proces, który trwa od dzieciństwa aż po dorosłość. Choć każda osoba przechodzi tę drogę indywidualnie, psychologia wskazuje pewne ogólne etapy, które są wspólne dla większości ludzi.
Monika Wróblewska Wydział Pedagogiki i Psychologii Uniwersytet w Białymstoku Kształtowanie tożsamości w perspektywie rozwojowej i edukacyjnej
Formowanie się tożsamości jest procesem silnie osadzonym w kontekście społecznym i kulturowym. Tożsamość współczesna jest w coraz mniejszym stopniu z góry nadana [Marcia, 2002: 7-28], Osiąganie tożsamości tworzy oś rozwoju. Wiąże się z poczuciem odkrywania „ja” i własnego miejsca, poczuciem bycia całością oraz tworzeniem fundamentów dalszego rozwoju.
Tożsamość – co to właściwie znaczy?
Tożsamość osobista obejmuje wiele wymiarów: od poczucia „ja” jako odrębnej jednostki, przez przynależność do grup społecznych, aż po wartości, cele życiowe i przekonania. Na tożsamość składają się również aspekty społeczne, kulturowe, płciowe czy zawodowe. Rozwój tożsamości to odpowiedź na pytania: kim jestem? co jest dla mnie ważne? dokąd zmierzam?
________________________________________
Etapy kształtowania tożsamości
1. Niemowlęctwo (0–1 rok): Zaufanie vs. Nieufność
Niemowlę uczy się, czy może ufać światu. doświadczenie stałej, opieki od rodziców lub głównych opiekunów. Szczególnie istotne jest Regularne karmienie, przytulanie i reagowanie na potrzeby w dziecku budują poczucie bezpieczeństwa.
2. Wczesne dzieciństwo (1–3 lata): Autonomia vs. Wstyd i Zwątpienie
W tym okresie Dziecko poznaje i odkrywa swoje możliwości zaczyna tworzyć się u niego niezależność, np. samo próbuje ubierać się samemu lub decyduje, co zjeść. zaczyna odczuwać swoją odrębność od innych. Rozpoznaje swoje ciało, imię, emocje To także czas uczenia się podstawowych ról społecznych, np. bycia córką, synem, uczniem.
Jeśli na tym etapie opiekunowie/rodzice wspierają te próby, u dziecka rozwija się poczucie autonomii. Jednak Nadmierne kontrolowanie czy krytykowanie dziecka prowadzi do wstydu i zwątpienia w siebie.
3. Wiek przedszkolny (3–6 lat): Inicjatywa vs. Poczucie winy
W tym wieku dzieci zaczynają podejmować swoje pierwsze świadome i samodzielne działania, organizowanie zabaw czy planowanie prostych czynności. Gdy dziecko odnosi małe sukcesy w tych działaniach rozwija się u niego poczucie inicjatywy, gdy porażki lub nadmierna krytyka prowadzą do poczucia winy
4. Wiek szkolny (6–12 lat): Pracowitość vs. Poczucie niższości
Dzięki nauce i współpracy w grupie u dzieci rozwija się poczucie kompetencji Sukcesy budują pewność siebie, a porażki i porównywanie się z rówieśnikami mogą prowadzić do poczucia niższości.
5. Adolescencja (12–18 lat): Tożsamość vs. Pomieszanie ról
W tym wieku nastolatek odczuwa silną potrzebę poznania własnej tożsamości odpowiedzi na pytanie „Kim jestem?”. Przygotowuje się do pełnienia określonej roli w społeczeństwie To okres krytyczny, o którym pisał m.in. Erik Erikson – znany psycholog rozwoju. Uważał, że głównym zadaniem nastolatka jest rozwiązanie konfliktu między tożsamością a pomieszaniem ról. Młody człowiek zadaje sobie pytania: kim jestem naprawdę? co chcę robić w życiu? jakie wartości są moje, a jakie przejąłem od rodziców czy społeczeństwa?
W tym okresie może pojawić się eksperymentowanie z wyglądem, przynależnością do różnych grup czy poglądami. To naturalna i potrzebna część procesu – przez próby i błędy młodzież dochodzi do własnego obrazu siebie.
Widzi siebie jako odrębną jednostkę i ma świadomość swoich specyficznych i indywidualnych cech. Młody człowiek zaczyna Dostrzegać swoje talenty, uzdolnienia umiejętności; cechy wyselekcjonowane przez ego są przez nie łączone oraz integrowane co prowadzi do powstania- tożsamości psychospołecznej.
Jeśli to postrzeganie jest zaburzone, pojawia się u niego niejasność własnej roli.
6. Wczesna dorosłość (18–40 lat): Intymność vs. Izolacja
W tym czasie Dorosły już człowiek buduje bliskie relacje i związki oparte na zaufaniu i zaangażowaniu.
7. Średnia dorosłość (40–65 lat): Generatywność vs. Stagnacja
Jest to czas, kiedy człowiek koncentruje się na wnoszeniu wkładu w życie społeczne i kształtowaniu przyszłych pokoleń, skupia się na wychowywaniu dzieci czy pracy zawodowej. Jeśli na tym etapie osiągnięty zostaje sukces pojawia się poczucia spełnienia i przynależności do społeczności. Jeśli jest inaczej pojawia się poczucie bezcelowości bądź stagnacją.
Dorośli często wracają do pytania o sens życia i własną tożsamość w nowych rolach (np. jako rodzic, dziadek, lider). Proces ten trwa całe życie i może prowadzić do większej spójności i wewnętrznego spokoju.
8. Późna dorosłość (65+ lat): Integracja ego vs. Rozpacz
W tym czasie człowiek podsumowuje swoje życie, próbując pogodzić się z przeszłością i ocenić jej sens. Jeśli ten etap przebiega prawidłowo i jest pogodzony sam z sobą to osoby starsze akceptują życia takim, jakie było, oraz poczucia wewnętrznego spokoju. Nierozwiązane kłótnie i konflikty są powodem do rozpaczy i poczucia żalu .
________________________________________
Czynniki wpływające na rozwój tożsamości
• Rodzina – dostarcza wzorców i wartości, ale także przestrzeni (lub jej braku) do wyrażania siebie.
• Szkoła i rówieśnicy – stają się ważnym źródłem informacji zwrotnej, porównań i inspiracji.
• Media i kultura – wpływają na kształtowanie ideałów, aspiracji i norm społecznych.
• Wydarzenia życiowe – zarówno pozytywne (np. sukcesy), jak i trudne (np. traumy), mogą redefiniować obraz siebie.
• Kontekst społeczny i historyczny – np. dorastanie w czasie kryzysu ekonomicznego czy w społeczeństwie wielokulturowym._
Kryzysy tożsamości – nieunikniona część rozwoju
Kryzysy tożsamości są naturalną częścią dorastania. Mogą objawiać się poczuciem zagubienia, niepewnością, lękiem. Jednak nie należy ich unikać – to często momenty przełomowe, prowadzące do głębszego zrozumienia siebie. Ważne, by mieć przestrzeń i wsparcie, które umożliwiają bezpieczne poszukiwania.
________________________________________
Podsumowanie
Kształtowanie tożsamości to dynamiczny proces, który zaczyna się we wczesnym dzieciństwie i trwa przez całe życie. Każdy z nas przechodzi przez etapy, w których poznaje siebie, testuje różne role i wybiera te, które najlepiej odzwierciedlają jego wewnętrzne „ja”. Tożsamość nie jest czymś raz na zawsze ustalonym – zmienia się wraz z doświadczeniami, refleksją i dojrzewaniem. Zrozumienie tego procesu pomaga lepiej wspierać zarówno dzieci, jak i dorosłych w ich osobistym rozwoju.
bibliografia
https://repozytorium.uwb.edu.pl/jspui/bitstream/11320/867/1/Pogranicze_17.2_Wroblewska.pdf
https://repozytorium.uwb.edu.pl/jspui/bitstream/11320/867/1/Pogranicze_17.2_Wroblewska.pdf
