Rozwijanie zachowań u dziecka
Każdy rodzic z pewnością spotkał się z sytuacjami, w których dziecko niechętnie wykonuje prośby lub wcale nie reaguje. W takich momentach warto sięgnąć po sprawdzone narzędzia wychowawcze, które mogą pomóc w budowaniu pozytywnych nawyków i wzmacnianiu dyscypliny. Jednym z takich narzędzi jest gospodarka żetonowa – system motywacyjny, który opiera się na nagradzaniu dzieci za pożądane zachowania. W artykule tym przedstawię, jak skutecznie wprowadzić gospodarkę żetonową do życia codziennego, aby dziecko chętniej współpracowało i wykonywało polecenia.
Poniżej przedstawię najważniejsze czynniki, które wpłyną na to, że dziecko będzie chciało wykonać to, o co je poprosimy. Te czynniki to: motywacja (żeby się chciało!), środowisko (żeby chciało się bardziej) oraz nagroda (żeby powtórzyć).
Motywacja – niezbędny element w zmianie zachowania
W procesie zmiany zachowania bardzo ważnym elementem jest motywacja. Bez motywacji nie ma możliwości skutecznego uczenia się. W potocznym języku motywacja oznacza, w jakim stopniu ktoś chce coś wykonać. Kiedy mówimy, że „jest zmotywowany”, oznacza to, że w naszej ocenie ta osoba ma chęci do zrobienia czegoś. Z kolei wyrażenie „nie ma motywacji” stosujemy, gdy widzimy, że ktoś nie ma chęci, by zrealizować daną czynność. Natomiast dla psychologa behawioralnego motywacja jest wynikiem, który uzyskujemy po zadziałaniu różnych bodźców. Te bodźce to konsekwencje, ale także przyczyny i operacje motywujące. Na przykład, jeśli dziecko posprząta i otrzyma za to atrakcyjną nagrodę, bardziej prawdopodobne jest, że następnym razem również posprząta. Dzieje się tak, ponieważ rodzic tworzy kontekst, w którym dziecko chce wykonać pożądaną przez rodzica czynność.
Środowisko – jako element kształtowania zmiany zachowania
Jednym z czynników, które modyfikują nasze zachowanie, jest środowisko. Czyli to, co dzieje się przed zachowaniem i po zachowaniu, które chcemy wywołać u dziecka, tj. zachowaniem przez nas pożądanym. Kontynuujmy to na przykładzie sprzątania. Niech naszym środowiskiem będą gry komputerowe i uwaga rodzica. Oprócz nagrody (np. nocowanka z przyjaciółmi za wysprzątanie pokoju dziecka) możemy wprowadzić dodatkowe elementy środowiska (gry komputerowe i atencja rodzica) PRZED i PO wysprzątaniu pokoju. Jak to wygląda w praktyce? Można zaproponować dziecku, że podczas nocowanki będzie mogło z przyjaciółmi zagrać w gry komputerowe. Zanim jednak przyjdą przyjaciele, rodzic pomoże w jakiejś czynności. To musi być czynność, której dziecko nie wykona bez pomocy dorosłęgo. Na przykład, złożenie „tipi” w pokoju lub wspólne robienie pizzy przed wizytą przyjaciół. Ważne jest, aby nie wprowadzać tego środowiska PRZED wysprzątaniem pokoju. Czyli nie możemy pozwolić dziecku grać w gry komputerowe i obiecać, że po posprzątaniu będzie mogło grać znowu. Jeśli damy dziecku gry komputerowe czy dużo naszej atencji przed wysprzątaniem pokoju, dziecko będzie miało obniżoną motywację do sprzątania.
Jeżeli dziecko jest najedzone, to pomoc rodzicom w przygotowaniu kolacji będzie mniej atrakcyjna niż w sytuacji, gdy dziecko jest głodne. Kiedy dziecko często gra w gry lub ogląda bajki, nie będą one służyć jako motywator. Aby jednak gry i bajki stały się silnym motywatorem, trzeba ograniczyć ich częstotliwość. Zatem zmniejszamy ilość gier i bajek do minimum i używamy ich jako dodatkowego środowiska motywującego lub jako nagrody.
Gospodarka żetonowa jako sposób zapowiadania atrakcyjnych nagród dziecku
Gospodarka żetonowa to system motywacyjny, który polega na przyznawaniu dziecku żetonów/punktów za pożądane przez nas zachowania. Na przykład za wykonanie czegoś (np. umycie zębów), wykonanie zadania czy dobre zachowanie (np. rozwiązanie matematyki w ciszy, bez krzyku). Aby dziecko prawidłowo korzystało z tego systemu, trzeba najpierw zapoznać dziecko z zasadami. Gospodarka żetonowa nie jest nagrodą. Żetony, monety czy punkty są elementami poprzedzającymi nagrodę. Oznacza to, że dziecko za umycie zębów może codziennie otrzymać dwa żetony. Kiedy uzbiera 100 żetonów, może wymienić je na atrakcyjną nagrodę (np. wyjście do sali zabaw, prezent itp.). Co to oznacza dla dziecka? Jeżeli codziennie, dwa razy dziennie, rano i wieczorem, umyje zęby, po 50 dniach dostanie 100 żetonów. Następnie wymieni na coś ekstra fajnego dla siebie. Takie działanie kształtuje motywację. Jednocześnie dziecko nie będzie przesycone nagrodą czy pochwałą. Co oznacza taka gospodarka żetonowa dla rodzica? Dziecko częściej wykonuje to, o co prosimy, a rodzic nie musi za każdym razem nagradzać go ani tworzyć specjalnego środowiska. Wystarczy dawać dziecku żetony lub umowne punkty, a za miesiąc lub dwa wymienić je na nagrodę.
Gospodarka żetonowa to tak zwane zgeneralizowane wzmocnienie. Same żetony nie przynoszą dziecku żadnego zysku. Zdobycie żetonów wiąże się z możliwością ich wymiany na „zysk” w postaci gry, cukierka, uwagi dorosłego. To podobnie jak pieniądze: same pieniądze to zwykłe papierki czy monety. Pieniądze nabierają wartości, ponieważ wymieniamy je na jedzenie, ubrania, wyjazdy. Żetony powinny być przyznawane natychmiast po zachowaniu.Ppóźniej wymieniamy je na aktywności, prezenty, przywileje i inne rzeczy, które dziecko lubi. Bardzo ważne jest, aby wprowadzać system żetonowy, uwzględniając kilka zasad, inaczej system nie przyniesie oczekiwanych rezultatów.
Zasady korzystania z gospodarki żetonowej
- Pierwszym krokiem jest nauczenie dziecka, jak działa system żetonowy. Dziecko jeszcze nie wie, co to są żetony i nie motywują go one. Uczenie dziecka systemu żetonowego wygląda tak: umieszczamy na tablicy np. guzik lub monetkę. Obok monetki lub guzika umieszczamy nagrodę, np. przysmak czy bańki mydlane. Wydajemy dziecku łatwe polecenie (dopiero uczymy je, co to jest system żetonowy). Kiedy dziecko wykona zadanie, dajemy mu od razu żeton i pokazujemy, że może wymienić go na nagrodę. Najważniejsze jest, aby dziecko mogło wymienić żeton na nagrodę, bo tylko w takim przypadku będzie ono ciągle zainteresowane zdobywaniem żetonów. Używamy wówczas tego samego żetonu kilkakrotnie.
- Najlepiej, gdy punkty są przyznawane za jedno, konkretne zachowanie. Żeton musi być wydany odrazu po wystąpieniu pożądanego zachowania u dziecka. Na przykład, dajemy żetony za mycie zębów dwa razy dziennie. W ten sposób konsekwentnie kształtujemy jedno zachowanie. Nie mieszamy na tablicy żetonów za sprzątanie i mycie zębów. Najpierw wykształćmy w dziecku jeden nawyk, a kiedy to zachowanie będzie powtarzane samodzielnie, możemy zacząć kształtować inne zachowanie.
- Gdy widzimy, że dziecko jest dobrze zaznajomione z systemem żetonowym i go rozumie, możemy zwiększać liczbę żetonów. Zamiast stawiania nagród obok guzików/żetonów, możemy wizualizować nagrody, np. przyklejając zdjęcie roweru lub zabawki.
- W późniejszym czasie, nie musimy jako nagrodę przedstawiać dziecku rzeczy materialne. Może to być np. „wspólna zabawa z rodzicem”, „wyjście do kina” lub „dłuższe oglądanie bajki”. Dzieci często zmieniają swoje preferencje, dlatego warto przygotować kilka nagród, z których dziecko wybierze najatrakcyjniejszą w danym momencie.
- Gdy pożądane przez nas zachowanie staje się częścią codziennych nawyków dziecka, musimy wycofać system żetonowy. W momencie wycofania nagradzania jednego zachowania, możemy zacząć kształtować nowe zachowanie.
Literatura
- Kwietniowska-Geroń, A. Efektywność terapii behawioralnej z perspektywy terapeuty. Spektrum autyzmu, 107.
- Suchowierska, M., Ostaszewski, P., & Bąbel, P. (2012). Terapia behawioralna dzieci z autyzmem. Teoria, badania i praktyka stosowanej analizy zachowania. Sopot: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.
