Wprowadzenie
Kim jesteśmy i czy pozostajemy tacy sami przez całe życie? Tożsamość – nasze „ja” – przez wieki była uznawana za względnie trwałą strukturę osobowościową. Współczesna psychologia i neurobiologia podważają ten pogląd, wskazując, że człowiek jest istotą dynamiczną, a jego tożsamość ewoluuje wraz z doświadczeniami, środowiskiem i zmianami w mózgu. W artykule przedstawiamy, czym jest tożsamość, w jaki sposób neuroplastyczność mózgu wpływa na jej kształtowanie i czy można mówić o stałości „ja” w świetle aktualnej wiedzy.
Czym jest tożsamość?
Tożsamość to poczucie bycia sobą, wewnętrzna spójność i ciągłość własnego istnienia. Obejmuje zarówno aspekt indywidualny (to, co mnie wyróżnia), jak i społeczny (to, kim jestem w relacjach i rolach społecznych). Jak pisze Bauman (2007), tożsamość to nie „coś, co się ma”, lecz „zadanie, które trzeba nieustannie podejmować”. U podstaw jej kształtowania leży refleksja nad sobą, historia życia, pamięć autobiograficzna oraz poczucie sprawczości.
Neuroplastyczność – zdolność mózgu do zmiany
W XX wieku panowało przekonanie, że struktura mózgu dorosłego człowieka jest stała. Obecnie wiemy, że mózg jest plastyczny – zmienia się przez całe życie pod wpływem doświadczeń, uczenia się i interakcji ze środowiskiem. Neuroplastyczność to zdolność układu nerwowego do reorganizacji – zarówno na poziomie strukturalnym (zmiany w połączeniach synaptycznych), jak i funkcjonalnym (przekształcanie funkcji poszczególnych obszarów mózgu).
Badania potwierdzają, że nawet u dorosłych osób możliwe jest tworzenie nowych połączeń nerwowych oraz przekształcanie starych schematów (Kaczmarek, 2020). Wpływa to nie tylko na nasze zdolności poznawcze, ale i na sposób postrzegania siebie.
Tożsamość jako proces
W psychologii rozwojowej, m.in. w koncepcji Eriksona, tożsamość postrzegana jest jako dynamiczny proces, a nie statyczna cecha. Człowiek przechodzi przez różne etapy rozwoju, w których redefiniuje siebie – kim jest, jakie wartości wyznaje, do czego dąży. Zmiany życiowe (np. macierzyństwo, utrata pracy, emigracja) często prowadzą do przeformułowania tożsamości.
Z perspektywy neuropsychologicznej, zmiana tożsamości może wynikać również z urazów mózgu, chorób neurodegeneracyjnych lub zaburzeń psychicznych – np. depresji czy zespołu stresu pourazowego (PTSD), które znacząco wpływają na obraz własnego „ja” (Hausner, 2019).
Jak neuroplastyczność wpływa na „ja”?
1. Uczenie się a redefinicja siebie
Uczenie się nowych rzeczy nie tylko rozwija kompetencje, ale także wpływa na naszą samoocenę, poczucie skuteczności i tożsamość. Zmiana środowiska zawodowego czy życiowego wymusza adaptację, a tym samym – modyfikację tożsamości (Tokarz, 2011).
2. Trauma i kryzys jako czynniki przekształcające „ja”
Wydarzenia traumatyczne często prowadzą do „rozbicia” tożsamości. Mózg, przetwarzając trudne doświadczenia, może zmieniać sposób postrzegania siebie i świata. Jednak dzięki plastyczności możliwa jest integracja doświadczenia i odbudowa tożsamości w nowej formie – np. poprzez psychoterapię.
3. Medytacja i praktyki uważności
Badania pokazują, że praktyki takie jak medytacja wpływają na funkcjonowanie mózgu i mogą prowadzić do zmniejszenia ego-centrycznego postrzegania siebie. Wpływa to na większą spójność i elastyczność tożsamości (Słodka, 2018).
Czy tożsamość jest płynna?
W koncepcjach współczesnych autorów coraz częściej mówi się o tożsamości płynnej, wielowymiarowej, zależnej od kontekstu. Zgodnie z podejściem narracyjnym (Hermans, 2001), człowiek nie ma jednej tożsamości, lecz tworzy wiele narracji o sobie, które współistnieją i ulegają zmianie w czasie. Tożsamość nie znika – ona się zmienia, adaptuje i przekształca, podobnie jak sieć neuronowa naszego mózgu.
Czy jest coś stałego?
Choć tożsamość podlega zmianom, istnieją jej elementy względnie stałe – np. temperament, niektóre cechy osobowości, główne wartości życiowe. Są one fundamentem, na którym budujemy zmienne aspekty „ja”. Stałość nie oznacza niezmienności, lecz raczej – trwałe kierunki, wokół których oscylują zmiany.
Podsumowanie
Tożsamość nie jest czymś raz na zawsze ustalonym. Jest procesem ciągłym, dynamicznym i podlegającym wpływowi zarówno środowiska, jak i neurobiologii. Neuroplastyczność mózgu potwierdza, że mamy zdolność do zmiany – nie tylko zachowania czy sposobu myślenia, ale także samego obrazu siebie. Dzięki temu możemy przekształcać swoje życie, rozwijać się i adaptować do nowych ról. Nasze „ja” nie jest stałą strukturą – to opowieść, którą piszemy każdego dnia na nowo.
Bibliografia
- Bauman, Z. (2007). Tożsamość. Rozmowy z Benedetto Vecchim. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
- Hausner, J. (2019). Neuropsychologia kliniczna. Kraków: WUJ.
- Hermans, H. J. M. (2001). Dialogical Self: Toward a Theory of Personal and Cultural Positioning. W: „Culture & Psychology”, 7(3).
- Kaczmarek, B. L. J. (2020). Mózg zmienia się sam. Neuroplastyczność a procesy uczenia się i pamięci. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar.
- Słodka, A. (2018). Uważność a rozwój osobisty. Psychologiczne mechanizmy zmiany. Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego.
- Tokarz, A. (2011). Psychologia zmiany. Praktyczne strategie rozwoju osobistego. Warszawa: PWN.
