Czy osobowość narcystyczna może się zmienić? Rola terapii i autorefleksji.

Obraz w mediach

Wstęp

Nazywani ludźmi bez duszy, potworami bez sumienia. Bezwzględni oprawcy, od których najlepiej trzymać się z daleka. Tak właśnie w mediach społecznościowych przedstawiani są narcyzi. Trudno przewinąć TikToka czy Instagrama, nie natrafiając na krzykliwe nagłówki:

• „5 oznak, że masz do czynienia z narcyzem”,

• „Te cechy świadczą o osobowości narcystycznej – jeśli ma je twój partner, uciekaj”,

• „Po czym poznać, że jesteś dzieckiem narcystycznego rodzica?”.

Takich treści pojawia się coraz więcej, a „specjalistów” od narcyzmu przybywa szybciej niż wykwalifikowanych psychologów. Narcyzm stał się wręcz wrogiem publicznym numer jeden, a techniki na walkę z nim potrafią zaskoczyć kreatywnością. Lista „toksycznych cech narcyza” jest równie długa, co często absurdalna.

Zanim jednak przejdziemy do klasyfikacji, zastanówmy się – o co w tym wszystkim właściwie chodzi? Wróćmy do początku, do mitu o Narcyzie.

Mit o narcyzie

Aby zrozumieć, skąd wzięło się pojęcie narcyzmu, musimy cofnąć się do starożytnej Grecji. To właśnie tam narodził się mit o Narcyzie – młodym, niezwykle pięknym chłopcu, którego uroda przyciągała uwagę wszystkich wokół. Był jednak zimny, nieczuły i odrzucał każdą osobę, która darzyła go uczuciem. Nie obchodziło go, że jego adoratorzy cierpią – liczyło się tylko to, czego on chciał.

Jedną z odrzuconych była nimfa Echo, która zakochała się w nim bez pamięci. Gdy Narcyz odprawił ją bez cienia litości, bogowie postanowili go ukarać. Afrodyta sprawiła, że chłopak ujrzał swoje odbicie w tafli wody – i po raz pierwszy w życiu zakochał się…, ale w samym sobie. Nie mogąc oderwać wzroku od własnego oblicza, wpatrywał się w nie bez końca, aż w końcu, w akcie desperacji, wpadł do wody i utonął. Według innej wersji mitu umarł z tęsknoty za samym sobą, a na jego miejscu wyrósł kwiat – narcyz.

To właśnie od tej historii pochodzi określenie „narcyzm”. Jednak czy osoby z narcystycznym zaburzeniem osobowości naprawdę są egoistyczne i zakochane w sobie? A może, jak w każdym micie i w tym jest ziarnko prawdy – narcyzi wcale nie kochają samych siebie, a jedynie obraz, jaki na swój temat tworzą?

Klasyfikacja zaburzeń

Według klasyfikacji DSM-5 zaburzenia osobowości dzielą się na trzy grupy:

1. Grupa A – zaburzenia dziwaczne, ekscentryczne:

• Osobowość paranoiczna,

• Osobowość schizotypowa,

• Osobowość schizoidalna.

2. Grupa B – zaburzenia dramatyczne, emocjonalne, impulsywne:

• Osobowość narcystyczna,

• Osobowość borderline,

• Osobowość histrioniczna,

• Osobowość antyspołeczna.

3. Grupa C – zaburzenia lękowe, unikające:

• Osobowość unikająca,

• Osobowość zależna,

• Osobowość obsesyjno-kompulsyjna (anankastyczna).

Osoby z zaburzeniami osobowości z grupy B często postrzegane są jako chaotyczne, impulsywne i intensywne emocjonalnie. Ich relacje bywają burzliwe, a zachowania – trudne do przewidzenia. Właśnie w tej grupie znajduje się osobowość narcystyczna, która często budzi największe emocje w społeczeństwie.

Czy jednak narcyzm to wyrok? Czy możliwa jest zmiana? A jeśli tak – jaką rolę odgrywa w tym terapia i autorefleksja?

Wczoraj tego nie było

Skoro mówimy o narcystycznym zaburzeniu osobowości musimy pamiętać, że nie bierze się ono z powietrza. Zaburzenia powstają na skutek dramatycznych wydarzeń w dzieciństwie i jest odpowiedzią na aktywne i działające mechanizmy obronne. Na pewnym etapie rozwoju wszyscy jesteśmy narcyzami. W psychologii istnieje pojęcie narcyzmu pierwotnego, który jest naturalnym stanem niemowląt i małych dzieci. Taki mały człowiek nie odróżnia siebie od świata zewnętrznego, lecz czuje, że jest jestem centrum. Jego potrzeby są najważniejsze i mają być zaspokajane – natychmiastowo. Do pewnego momentu jest to wręcz niezbędne do prawidłowego rozwoju zanim dziecko zrozumie, że nie jest jedyną osobą we wrzechświecie i ci inni również mają potrzeby. Freud uważał, że narcyzm pierwotny jest nieodłącznym elementem pierwszych miesięcy życia. Współcześnie teorie psychologiczne zwłaszcza te, oparte na więzi podkreślają, że kluczowa w tym procesie jest postawa opiekunów. Według Donalda Winnicotta, jeśli dziecko doświadcza „dobrej opieki” rozwija zdrową samoocenę i zdolność do empatii. Natomiast, kiedy potrzeby dziecka są nadmiernie ignorowane lub wręcz przeciwnie nadmiernie idealizowane jego rozwój może pójść w stronę patologicznego narcyzmu.

Wyłoniły się przed nami dwa główne scenariusza tworzenia osobowości narcystycznej. Większość teorii wskazuje, że narcyzm rozwija się jako mechanizm obronny przed głęboko skrywanym poczuciem niższości, wstydu i brakiem własnej wartości. W dzieciństwie takie dzieci doświadczały warunkowej akceptacji. Chwalone za sukcesy, a ignorowane, wyśmiewane lub karane za porażki lub niespełnienie oczekiwań.

1 scenariusz. Dziecko idealizowane

W niektórych rodzinach dziecko jest stawiane na piedestale – jest najpiękniejsze, najmądrzejsze, wyjątkowe. Rodzice podkreślają jego wybitność, ale nie dają mu przestrzeni na autentyczne emocje. Osiągnięcia są głośno chwalone, a porażki głośno ganione. Musi być „kimś”, by zasłużyć na miłość. To tworzy kruchą samoocenę – gdy narcyz dorasta, nieustannie szuka potwierdzenia własnej wyjątkowości, bo inaczej czuje się bezwartościowy.

2 scenariusz. Dziecko niedocenione i niedowartościowane

Drugi scenariusz to dzieciństwo w cieniu krytyki, odrzucenia lub emocjonalnego zaniedbania. Dziecko może dorastać z poczuciem, że nigdy nie jest wystarczająco dobre, że musi zasługiwać na miłość i uznanie. W dorosłości rozwija mechanizmy obronne – stara się stworzyć wizerunek kogoś wyjątkowego, aby ukryć przed światem (i sobą samym) głębokie poczucie nieadekwatności.

W obu przypadkach brakuje kluczowego elementu – bezwarunkowej akceptacji. Narcyz nie uczy się, że można być kochanym takim, jakim się jest. Zamiast tego, całe jego życie staje się grą o uznanie i podziw.

To prowadzi do fundamentalnego paradoksu – narcyz sprawia wrażenie osoby pewnej siebie, ale pod tą fasadą kryje się ogromna kruchość. Dlatego tak źle znosi krytykę, dlatego tak bardzo potrzebuje podziwu.

Jeśli narcyzm jest mechanizmem obronnym wykształconym w dzieciństwie, to czy da się go zmienić? Tu pojawia się pytanie o rolę terapii i autorefleksji. Przecież każde zaburzenie można wyleczyć. Prawda?

Terapia „To nie moja wina”

Abyśmy mogli mówić o skutecznej terapii, potrzebujemy nie tylko dobrego terapeuty, ale przede wszystkim pacjenta, który jest świadomy swojego problemu i gotowy na pracę nad sobą. I tutaj pojawia się największa trudność w przypadku osób z narcystycznym zaburzeniem osobowości.

Jeśli już trafiają na terapię, najczęściej jest to efekt problemów w relacjach – kryzysu w związku, trudności w pracy czy ultimatum postawionego przez bliskich. Bardzo rzadko zgłaszają się z własnej woli, szczerze pragnąc zmiany. Nawet gdy decydują się na terapię, ich perspektywa jest odwrócona – to nie oni mają problem, to świat wokół nich jest niesprawiedliwy. Terapia staje się więc często kolejną areną do potwierdzania swojego wyidealizowanego obrazu siebie.

Narcyz nie pyta: „Co jest we mnie, że moje relacje się rozpadają?”

Pyta: „Dlaczego inni są tacy niewdzięczni i mnie nie doceniają?”

To sprawia, że praca terapeutyczna jest wyjątkowo trudna. Terapia wymaga autorefleksji, a autorefleksja wymaga gotowości do skonfrontowania się ze swoimi słabościami, błędami, a często i głęboko skrywanym poczuciem wstydu. Dla osoby narcystycznej to niemal egzystencjalne zagrożenie.

Czy to oznacza, że narcyz nie może się zmienić?

Niezupełnie.

Co może prowadzić do zmiany?

Choć narcyzm jest sztywnym mechanizmem obronnym, zdarza się, że w wyniku silnych życiowych doświadczeń – porażek, utraty ważnej relacji, zawodowego upadku – dochodzi do momentu, w którym narcyz musi skonfrontować się z rzeczywistością. Może to być bolesne, ale czasem właśnie ten ból staje się pierwszym krokiem do zmiany.

W terapii kluczowe jest stopniowe budowanie świadomości pacjenta. Otworzenie przestrzeni, w której może zacząć dostrzegać swoje mechanizmy obronne i zrozumieć ich źródło. Często dopiero wtedy pojawia się miejsce na prawdziwą autorefleksję – i być może na zmianę.

Terapia nie sprawi, że narcyz nagle stanie się kimś zupełnie innym. Ale może pomóc mu nauczyć się bardziej autentycznych relacji, lepszego rozumienia siebie i – w najlepszym scenariuszu – przełamania schematu, w którym tkwił przez całe życie. Jednak nie każdy narcyz chce się zmieniać. Co wtedy? Jak wygląda życie z osobą narcystyczną? Czy terapia może pomóc osobie, która tkwi w takiej relacji? Jeśli ten artykuł był ciekawy w kolejnym możemy porozmawiać o życiu z osobą o narcystycznym zaburzeniu osobowości.

Literatura:

1. Wallner, H.-P. (2015). Narcyzm. Mechanizmy i psychopatologia. Wydawnictwo Naukowe PWN.
2. Masterson, J. F. (1981). Narcystyczne zaburzenie osobowości. Wydawnictwo Psychoskok.
3. Young, J., & Klosko, J. (1994). Narcystyczne zaburzenie osobowości w psychoterapii. Guilford Press.
4. Samartes, B. (2015). Toksyczni ludzie. Jak rozpoznać i uwolnić się od toksycznych osób w naszym życiu. Wydawnictwo Znak.
   

Linki:

1. https://www.mp.pl/pacjent/psychiatria/zaburzenia_osobowosci/74485,osobowosc-narcystyczna
2. /https://psychomedic.pl/narcyzm-czym-jest/

Zdęcie:

¹Dan Farell/unsplash